O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi bobur nomidagi andijon davlat universiteti

1. O’rxun yodnomalari. Bularga Shimoliy Mo’g’ulistondan topilgan Bilga xoqon. Kultigin, 

To’nyuquq,  Ungin,  Kulichur,  Selenga,  Qorabalasog’un,  Suji  yodnomalari  hamda  Xayto  Tamirdan 

topilgan  o’nta,  Ixa-Asxetedan  topilgan  ikkita,  Xangay  va  Gobidan  topilgan  mayda  yodnomalar 

kiradi. 

 

2.  Enasoy  yodnomalari.  Enasoy  daryosi  atroflaridan  topilgan  toshga,  oltin  va  kumush 

idishlarga, tangalarga yozilgan yetmishdan ortiq yodnomalar kiradi. 

---

15 

 

 

3.  Lena-Baykalbo’yi  yodnomalari.  Bular  o’qilishi  qiyin  bo’lgan  qirqqa  yaqin  qisqa 

matnlardan iborat. 

 

4.  Oltoy  yodnomalari.  Bitta  qoyaga  bitilgan  yodnoma  va  bir  necha  kumush  idishlardagi 

yozuvlardan iborat. 

 

5.  Sharqiy  Turkiston  yodnomalari.  Bularga  Turfandan  topilgan,  Dunxuan  va  Mirandan 

topilgan qog’ozdagi yozuvlardir. 

 

6.  Markaziy  Osiyo  yodnomalari.  Bularga  Farg’ona,  Surxondaryo,  Qashqadaryo,  Toshkent 

vioyatlaridan,  Yettisuv,  Talasdan  topilgan  tangalar,  uy-ro’zg’or  buyumlari,  yog’ochlar,  sopol 

idishlardagi yozuv yodgorliklari kiradi.  

 

7. Sarikildan topilgan g’ishtdagi  yozuv  yodgorligi,  Dunayga   Nad-Sen Mikloshdan  topilgan 

kumush idishdagi yozuv va metallarga bitilgan yodgorliklar kiradi.  

 

Ko’kturk  yozuvining  kelib  chiqishi.  Ko’kturk  yozuvining  kelib  chiqishi,  shakllanishi 

xususida hozirgacha bir fikrga kelinmagan. Olimlar bu borada turli qarashlarni bildirishgan.  

1. Xelsinki universiteti professori fin olimi  Xeykel 1900-1901 yillarda dulbarchin yozuvi harflari run 

yozuvdan  kelib  chiqqan  va  turkiy  xalqlarga  skandinaviyaliklar  orqali  o’tgan,  degan  qarashni  ilgari 

surgan. 

 

2. O.Donner ko’kturk harflarining kelib chiqishi Kichik Osiyoning likya, finikiy, hitit va friji 

harflari bilan  bog’liq, degan fikrni aytadi.  

 

3.  Fin-ugor  jamiyati  nashr  qilgan  asarning  uchinchi  jadvalida  bu  harflar  mazkur  yozuvlarga 

yaqinligi  ko’rsatilgan.  Turkiy  qabilalar  etnik  tarkibini  o’rgangan  N.N.Aristov    «agar  hititlarning 

turonli bo’lganliklari e'tirof etilsa, hitit harflarining asosi turkiy qabila tamg’alariga borib taqaladi», 

deb yozgan.  

 

4.  V.Tomsen  ko’kturk  yozuvidagi  ba'zi  harflarning  semit-pahlaviy  alifbosidagi  harflarga 

o’xshashligini bildirdi. Tomsenning bu fikrini V.Radlov ham qo’llab-quvvatladi. 

 

5.  N.D.Sokolov    ko’kturk  harflari  kelib  chiqishi  jihatidan  oromey  yozuviga  borib  taqaladi, 

lekin  u  turkiylar  tarafidan  o’z  tillari  milliy  xususiyatlariga  moslashtirilgan,  degan  qarashni  ilgari 

surdi.  

 

6. Ba'zi olimlar ko’kturk yozuvi so’g’d, fors yozuvlaridan kelib chiqqan degan fikrni 

bildirdilar.  Masalan,  1906  yilda  ingliz  olimi  Arnold  Steyn  Xitoy  devorining  g’arb  tomonidan  ko’p 

hujjatlar  topdi.  Mazkur  hujjatlarning  ko’pchiligi  xitoy  yozuvida,    bir  qismi  esa  noma'lum  harflar 

bilan bitilgan edi. 1911  yilda R.Goto va  A.Kouli  noma'lum  yozuvdagi  hujjatlarni  o’rganib,  oromey 

alifbosidan  kelib  chiqqan  so’g’d  yozuvida,  bu  yozuv  esa  qadimgi  turkiy  run  yozuvlari  uchun  asos 

bo’lgan degan fikrni aytishdi. 

7. Ye.D.Polivanov 1925 yilda turkiy  yozuvlarning kelib chiqishi haqida yozgan maqolasida, 

ko’kturk  yozuvining  ildizlari  turk  tamg’alariga  borib  taqaladi.  Shu  bilan  birga  ularda  so’g’d  va 

pahlaviy yozuvlarining ta'siri bor, degan fikrni bildirdi.  

 

8. Qozoq olimi A.Amanjolov dulbarchin alifbosi eramizgacha bo’lgan birinchi ming yillikda 

shakllanib  bo’lgan  edi.  Uning  shakllanishiga  bevosita    qadimgi  grek,  shimoliy  va  janubiy  semit, 

finikiya yozuvlari asos bo’lgan, degan qarashni ilgari surgan. 

 

9.Ahmet  Jafar  o’g’li  qadimgi  turkiy  alifbo  turkiylar  tomonidan  milliy  zaminda  turkiy 

tamg’alar asosida yaratilgan, deb hisoblaydi

1

.  

10. O’zbekistondan ham bir qancha ko’kturk yozuvida bitilgan yodgorliklar topildi. Andijon 

viloyati  Marhamat  tumanida  joylashgan  Lo’mbitepadan  ko’zadagi  yozuv,  Qashqadaryoning 

Shaxrisabz hamda Dehqonobod tumanining Chashmimiron qishlog’idan topilgan idishdagi yozuvlar, 

shuningdek  Toshkent  viloyatining  Yuqori  Zarafshonidan,  Farg’ona  viloyati  hududlaridan  topilgan 

yozuvlar  turkiy  yozuvlar  taraqqiyotini  o’rganganishda  muhim  ahamiyatga  ega  bo’ldi.    Q.Sodiqov, 

N.Raxmonovlar  mazkur  yozuvlar  bilan  boshqa  hududlardan  topilgan  yozuvlarni  o’zaro  qiyoslab, 

qadimgi turkiy yozuvlar dastlab Markaziy Osiyoda shakllangan, degan xulosaga kelganlar.