O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro muhandislik texnologiya instituti «Informatika va axborot texnologiyalari»

ILOVA

1-ilova.

MA`RUZANING O`QUV-VIZUAL MATERIALLARI
Axborotni ishlab chiqaradilar, saqlaydilar, uzatadilar, sotadilar va sotib oladilar. Bulardan
tashqari uni o`g’irlaydilar, buzib talqin etadilar va soxtalashtiradilar. Shuning uchun axborotni
himoyalash extiyoji yanada kuchaydi.
Axborot xavfsizligi deb ma`lumotlarni yo`qotish va o`zgartirishga yo`naltirilgan tabiiy yoki
sun`iy xossali tasodifiy va qasddan ta`sirlardan har qanday tashuvchilarda axborotning
himoyalanganligiga aytiladi.
Axborotning himoyasi deb boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining axborot xavfsizligini
ta`minlovchi va tashkilot axborot axborot zahiralarining yaxlitliligi, ishonchliligi, foydalanish
osonligi va maxfiyligini ta`minlovchi qat`iy reglamentlangan dinamik texnologik jarayonga
aytiladi.
Axborotning zaif tomonlarini kamaytiruvchi va axborotga ruxsat etilmagan kirishga, uning
chiqib ketishiga va yo`qolishiga to`sqinlik qiluvchi tashkiliy, texnik, dasturiy, texnologik va
boshqa vosita, usul va choralarning kompleksi – axborotni himoyalash tizimi deyiladi.
Kriptografiya deganda har qanday shakldagi, ya`ni diskda saqlanadigan sonlar ko`rinishida
yoki kompyuter tarmoqlarida uzatiladigan xabarlar ko`rinishidagi axborotni yashirish
tushuniladi.
Kriptografiya - axborotlarni aslidan o`zgartirilgan holatga etkazishlarning matematik
uslublarini topish va takomillashtirish bilan shug’ullanadi.
Kriptografiya ikkita asosiy muammolarni hal qilishga yo`naltirilgan: maxfiylik; yaxlitlilik.
Maxfiylik orqali yovuz niyatli shaxslardan axborotni yashirish tushunilsa, yaxlitlilik esa yovuz
niyatli shaxslar tomonidan axborotni o`zgartira olmaslik haqida dalolat beradi.
Kriptografik o`zgartirishning shifrlash turi o`z ichiga boshlang’ich matn belgilarini anglab
olish mumkin bo`lmagan shaklga o`zgartirishni amalga oshiruvchi algoritmlarni qamrab oladi.
Bu erda himoyalash ob`ekti sifatida faqat kalit xizmat qiladi. Uni tez-tez almashtirish mumkin.

---

58
Simmetriyali (bir kalitlilik - kalit maxfiy) tizimlar quyidagi sxema asosida ishlaydi.

Asimmetriyali (ikki kalitlilik - kalit1 maxfiy, kalit2 esa ochiq) tizimlar quyidagi sxema asosida
ishlaydi.
Kriptografiya nuqtai - nazarida shifr — bu kalit demakdir va u ochiq ma`lumotlar
to`plamini yopiq (shifrlangan) ma`lumotlarga o`zgartirish algoritmlari majmuasi hisoblanadi.
Kriptografik tizim yoki kriptotizim – ochiq matnni shifrlash (deshifrlash) jarayonini tashkil
etuvchi amallar majmui bo`lib, u alfavitlar belgilarini almashtirishlar ketma-ketligidan iborat.
Hozirgi kunda kriptotizimlarni ikki sinfga ajratish mumkin:
• simmetriyali bir kalitlilik (maxfiy kalitli);
• asimmetriyali ikki kalitlilik (ochiq kalitli).
O`rin almashtirish shifrlarida shifrlanadigan matn ramzlari shu matn qismi chegarasida
aniq qoida asosida almashtiriladi. O`rin almashtirish shifrlari eng sodda hisoblanadi va eng
qadimiy shifrlardir.
Eramizdan oldingi 50 yillarda, rimlik imperator Gay Yuliy Tsezarning ish yuritish
yozishmalarida biror ma`lumotni maxfiy holda biror kishiga etkazmoqchi bo`lsa, alfavitning
birinchi harfini alfavitning to`rtinchi harfi bilan, ikkinchisi beshinchisi bilan va hokazo shu
tartibda almashtirib matnning asli holatidan shifrlangan matn holatiga o`tkazgan.
Affin kriptotizimi Tsezar usulining takomillashtirilgan varianti hisoblanadi. Affin
tizimidagi Tsezar usulida har bir harfga almashtiriluvchi harflar maxsus formula bo`yicha
aniqlanadi.
Bu formula:
at+b (modm)
bu erda a, b - o`zaro bog’liq holda keluvchi butun sonlar, 0≤a, b
harfning alfavitdagi tartib raqami. Tartib 0 dan boshlanadi.
Affin kriptotizimi ikkita a va b sonlarga bog’liq. 0<=a,b<=n-1. n - alfavitdagi harflar soni.
Shifrlash uchun:
Aa,b(j)=(a*j+b)(mod n)
Deshifrlash uchun:
A-1a,b(j)=(j-b)*a-1(mod n)

---

59