O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

 
1.4. Kredit pullari va ularning turlari 
 
Ishlab chiqarish va tovar aylanmasining rivojlanishi, metall 
pullarning yetishmasligi kredit munosabatlarining rivojlanishiga 
olib keladi. Tovar va to`lov aylanmasining ehtiyojini qoplash 
maqsadida muomalaga oltin, kumush tangalar bilan bir qatorda 
kredit vositalari: chek, veksel, banknotalar chiqarilgan. 
Kredit pullar deb kredit munosabatlar asosida yuzaga 
keluvchi, to`lov vositasini bajaruvchi qiymat belgilariga aytiladi.

---

33 
Kredit pullar o`zining mustaqil qiymatiga ega emas, chunki 
ularni yaratish uchun abstrakt zaruriy mehnat sarflanmaydi. Kredit 
pullar qog’oz pullardan farq qilib, ular bir vaqtning o`zida 
qiymatni ifodalaydi va u kredit hujjat bo`lib, kreditor va qarz 
oluvchi o`rtasidagi iqtisodiy munosabatni aks ettiradi. Kredit 
pullarning asosiy turlaridan biri vekseldir.
Veksel
– bu qarzdorning (oddiy veksel) yoki kreditorning 
(o`tkazma veksel - tratta) ko`rsatilgan summani, ko`rsatilgan 
vaqtda va joyda to`lash to`g’risidagi yozma majburiyati 
hisoblanadi. 
Banknota
– kredit pullarning yetakchi vakillaridan bo`lib, 
Markaziy bank tomonidan, veksellarni hisobga olish yo`li bilan 
chiqariladi. 
O`tmishda banknota muddatsiz majburiyat bo`lib, xoxlagan 
vaqtda uni bankka topshirib, o`rniga unda ko`rsatilgan summaga 
oltin yoki kumush olish mumkin bo`lgan. 
Hozirgi zamon banknotalari oltinga almashilmaydi. Lekin 
ular quyidagi yo`llar bilan pul muomalasiga kelib tushadi: 
– xo`jaliklarni bank tomonidan kreditlash orqali berilgan 
kreditlarning bir qismi muomalaga kirib keladi; 
– davlatni kreditlash, ya`ni banknotalar davlatning qarz 
majburiyati sifatida muomalaga chiqadi; 
– aktiv to`lov balansiga ega bo`lgan davlatlarda rasmiy 
valyuta zaxiralarining o`sishi orqali va boshqalar; 
Oltinni demonetizatsiya qilish jarayonining sabablari: 
1. Erkin raqobat, ya`ni kapitalizm davrida eng katta 
rivojlanishga erishgan oltin muomalasi tizimining nomuvofiqligi, 
iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichida tovar ishlab chiqarish 
ehtiyojlari. 
2. Kredit va kredit munosabatlarini rivojlantirish. 
3. Davlatning iqtisodiy rolini kuchaytirish. 
4.Tovar-pul munosabatlarining oltin ishlab chiqarish 
hajmining ko`payishi bilan taqqoslaganda jadal rivojlanishi tufayli 
pulga bo`lgan ehtiyojning tezroq o`sishi. 
5. Oltin pullardan foydalanishning yuqori narxi. 
Banknotlar
- bu bankning, hozirda markaziy bankning 
majburiyatini ifodalovchi naqd pul mablag’lari. 

---

34 
Talab bo`yicha bank hisobvaraqlaridagi mablag’lar (depozit 
pul) - bu banklar tomonidan naqdsiz shaklda chiqarilgan kredit pullari. 
Banknotalar singari, ular banklarning majburiyatlari. 
Depozit pulni yaratishning ikkita asosiy usuli mavjud: 
1) banklar tomonidan naqd pulsiz kreditlar berish, ya’ni qarz 
oluvchining hisob raqamidagi kredit miqdori. Shu bilan birga, 
muomalada pul miqdori ko`payishini ko`rsatadi; 
2) banklar tomonidan depozitlar uchun naqd pul mablag’lari 
qabul qilinishi. Muomaladagi pul miqdori o`zgarmaydi: omonatchi 
banknotalarni depozitga "almashtiradi" (muomaladagi banknotalar 
soni kamayadi, shu bilan birga depozit pullari ko`payadi).