O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Nazorat uchun savollar 
1.“Pul tizimi” tushunchasining mazmunini, pul tizimining 
shakllarini yoritib bering?
2. Pul tizimining elementlarini tushuntirib bering?
3. “Pul tizimi” tushunchasining mazmunini, pul tizimini tashkil 
qilish shart-sharoitlarini va pul tizimini tashkil qilish printsiplarini 
yoritib bering?
4.Pul tizimining shakllari: bimetallizm; monometallizm; qog’oz 
va kredit pullari tizimini ochib bering?. 
5.O`zbekiston Respublikasi pul tizimi elementlarini yoriting? 
6. 
O`zbekiston 
Respublikasi 
pul 
tizimining 
rivojlanish 
bosqichlarini ochib bering? 
 
6- MODUL. INFLYATSIYA VA UNING TURLARI. 
PULNING BARQARORLIGINI TA`MINLASH 
YO`LLARI 
 
1.
 
Inflyatsiya tushunchasi va turlari.
2.
 
Inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi omillar 
3.
 
Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi sabablar 
4.
 
 Inflyatsiyaga qarshi kurash va pulning barqarorligini 
ta`minlash yo`llari.
5.
 
Inflyatsiyaning makroiqtisodiy o`sish sur`atlariga ta`siri.
6.
 
Pul massasining o`sishini jilovlashga qaratilgan monetar 
siyosatni amalga oshirish 
 
6.1. Inflyatsiya tushunchasi va turlari 
Inflyatsiya 
narxlarning 
umumiy 
darajasining 
o`sishini 
anglatadi. Biroq, ushbu eng keng tarqalgan ta’rifga bir oz aniqlik 
kiritish kerak. U inflyatsiyaning eng keng tarqalgan ta’siridan birini 
mohiyati bilan aralashtirib yuboradi. 
Gap shundaki, narxlarning o`sishi zamonaviy bozor iqtisodiyoti 
uchun o`ziga xos inflyatsion belgidir. Inflyatsiya darajasi turli yo`llar 
bilan o`lchanadi, ammo ko`rsatkichlar har doim narxlarning qanchalik 
ko`tarilganligini aks ettiradi. Biroq, ma’muriy tizimda yashirin 
inflyatsion jarayonlar ham "qat’iy" rejali narxlar ostida sodir 

---

98 
bo`lganligi va narxlar oshishi sun’iy ravishda cheklanganligini hech 
kim inkor etmaydi. 
Inflyatsiyaning mohiyatini uni pul muomalasi qonunining 
buzilishi va birinchi navbatda pul massasi dinamikasi bilan nominal 
yalpi ichki mahsulot o`rtasidagi ziddiyat bilan bog’lash orqali aniqroq 
tushunish mumkin. Taniqli iqtisodchi M. Fridman taxminan xuddi shu 
nuqtai nazarga rioya qilgan. Shu bilan birga, nominal yalpi ichki 
mahsulotning o`sishiga nisbatan pul massasining o`sish sur’atlari 
oshib ketishi bilan inflyatsion jarayonlar yuzaga keladi va ko`rib 
chiqilayotgan 
ko`rsatkichlarning 
qarama-qarshi 
nisbati 
bilan 
deflyatsiya. Ikkinchisi kamdan-kam uchraydigan hodisa bo`lsa-da, 
shunga qaramay, ba’zida, ayniqsa rivojlangan mamlakatlarda 
uchraydi. 
Makroiqtisodiy xarakterga ega bo`lgan va umumiy iqtisodiy 
sabablarga ko`ra kelib chiqqan va deyarli barcha tovar va xizmatlarga 
turli darajalarda ta’sir ko`rsatadigan inflyatsiya va deflyatsiyani 
mahalliy omillar natijasida yuzaga keladigan ayrim mahsulotlar 
narxlarining o`zgarishini ajratib ko`rsatish kerak. 
Inflyatsiya - bu faqat qog’oz pul muomalasiga xos bo`lgan 
hodisa, bu tovar aylanmasi ehtiyojlari bilan taqqoslaganda muomalaga 
doirani 
ortiqcha 
qog’oz pul bilan to`ldirishini, ularning 
qadrsizlanishini va natijada tovarlar va xizmatlar narxlarining 
oshishini anglatadi. Ya’ni, inflyatsiya, avvalambor, tovar taklifining 
yetarli darajada o`sishi bo`lmagan taqdirda, pul muomalasi 
kanallarining ortiqcha pul massasi bilan to`lib toshishi natijasida 
yuzaga keladi.
Inflyatsiyaning quyidagi turlari va shakllarini ajratish 
mumkin 
1. Ko`rinish darajasi bo`yicha: 
• sudraluvchi inflyatsiya - narxlarning o`rtacha yillik o`sish 
sur’ati 5-10 foizni tashkil etganda, narxlarning asta-sekin va uzoq 
muddatli ko`tarilishida ifodalanadigan inflyatsiya; 
• jadal inflyatsiya - narxlarning keskin ko`tarilishi shaklidagi 
inflyatsiya, ya’ni. qachon narxlarning o`rtacha yillik o`sish sur’ati 10-
50% dan; 
• giperinflyatsiya - narxlar o`sish sur’ati juda yuqori bo`lgan 
inflyatsiya, narxlar yiliga 100 foizdan oshganda. 
Vujudga kelish usullari bo`yicha: 

---

99 
• ma’muriy inflyatsiya - narxlarni boshqarish bilan bog’liq 
inflyatsiya; 
• xarajat inflyatsiyasi - ishlab chiqarish omillari narxlarining 
o`sishida namoyon bo`ladigan inflyatsiya turi, buning natijasida ishlab 
chiqarish va muomalaga sarflanadigan xarajatlar va ular bilan birga 
ishlab chiqarilgan mahsulotlar narxi oshadi; 
• talab inflyatsiyasi - to`liq foydalanilmagan ishlab chiqarish 
resurslari sharoitida ishlab chiqarish xarajatlari oshishi bilan 
ta’minlanadigan narxlarning ko`tarilishida o`zini namoyon qiladigan 
inflyatsiya; 
• import qilingan inflyatsiya - tashqi omillarning ta’siridan kelib 
chiqadigan inflyatsiya, bu mamlakatga haddan tashqari ko`p 
miqdordagi chet el valyutasining kirib kelishini va import qilinadigan 
tovarlar narxlarining o`sishini o`z ichiga olishi mumkin; 
• kredit inflyatsiyasi - kreditning haddan tashqari kengayishi 
natijasida inflyatsiya. 
3. Ko`rinish shakllariga ko`ra inflyatsiya bu: 
• ochiq - iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish resurslari 
narxlarining ochiq (erkin) o`sishi hisobiga inflyatsiya; 
• yashirin - tovarlar yetishmasligidan kelib chiqadigan 
inflyatsiya turi, hukumatning narxlarni bir xil darajada ushlab turish 
istagi bilan birga bo`lishi mumkin. 
Inflyatsiya shakllari: 
Talab inflyatsiyasiga pul taklifining "shishishi" va shuning 
uchun bozor talablariga tezda javob beradigan yetarlicha elastik 
bo`lmagan ishlab chiqarish sharoitida ma’lum narx darajasida samarali 
talab sabab bo`ladi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish quvvatidan yuqori 
bo`lgan yalpi talab shu bilan narxlarning ko`tarilishiga olib keladi. 
Pulning ortiqcha massasini to`plashning dastlabki bosqichida 
ishlab chiqarish va sotish hajmining oshishi, ishsizlikning pasayishi, 
narxlar va natijada muvozanat o`rnatilishi rag’batlantiriladi. 
Shunday qilib, inflyatsiya hatto minimal miqdorda foydalidir 
degan xulosaga kelish mumkin, chunki u haddan tashqari ishlab 
chiqarish inqirozi va bandlikni qisqartirish kafolatini beradi. 
Keyinchalik, to`liq ish bilan ta’minlash iqtisodiyotning barcha 
sohalariga taalluqli bo`lganda va ular talabning oshishiga qo`shimcha 
mahsulot yetkazib berish bilan javob bera olmasa, narxlar ko`tariladi. 
Keyinchalik, ishlab chiqarishning pasayishi, samaradorligining 

---

100 
pasayishi va inflyatsiyaning kuchayishiga olib keladigan omillar 
harakat qila boshlaydi. Talab inflyatsiyasini umumiy talab, bandlik va 
narxlar o`rtasidagi bog’liqlikni kuzatish orqali tushunish mumkin (6.1-
rasm). 
1-segmentda narxlarning barqarorligi tufayli ishlab chiqarishni 
ko`payishi hisobiga real va nominal YAMM bir xil darajada o`sadi. 2-
segment o`tish davri deb ataladi va resurslarning notekis 
taqsimlanishini aks ettiradi, ya’ni ba’zi sohalarda chegara tugagan, 
boshqalarida esa yo`q. Boshqacha qilib aytadigan bo`lsak, defitsit 
global xarakterga ega emas, faqat ma’lum sektorlarda kuzatiladi. 
Mahsulotlarga bo`lgan talabning yanada o`sishini ishlab chiqarish 
hajmining o`sishi bilan qoplash mumkin emas, shuning uchun talab va 
taklif qonunchiligiga muvofiq narxlarni oshirish kerak P. Bundan 
tashqari, barchasi ko`proq ishchilar mehnat narxining oshishiga olib 
keladi, chunki u kam manbaga aylanadi. Natijada, ish haqi va 
xarajatlar oshib boradi, bu esa narxlarni oshirishning qo`shimcha 
manbai bo`lib xizmat qiladi. Va nihoyat, 3-segmentda ishlab chiqarish 
hajmining o`sish zaxiralari butun iqtisodiyotda tugadi, shuning uchun 
jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatlaridan yuqori bo`lgan yalpi 
talab narxlar darajasining ancha tez ko`tarilishini keltirib chiqaradi. 
P 
3 
0 
Q
0
6.1-rasm - yalpi talab, bandlik va narxlar o`rtasidagi bog’liqlik 
Narxlar inflyatsiyasi odatda ishlab chiqarish xarajatlarining 
o`sishi, birinchi navbatda ish haqi xarajatlarining o`sishi ta’siri ostida 
narxlarni ko`tarish nuqtai nazaridan ko`rib chiqiladi. Tovarlarga 
2 
1 
Q
1
Q 

---

101 
yuqori narxlar aholi daromadlarini pasaytiradi va ish haqini 
indeksatsiya qilish zarur. Uning o`sishi ishlab chiqarish tannarxining 
oshishiga, foyda kamayishiga va ishlab chiqarish hajmining amaldagi 
narxlarda o`sishiga olib keladi. Foydani saqlab qolish uchun harakat 
ishlab chiqaruvchilarni narxlarni oshirishga majbur qiladi. Narxlar 
inflyatsiyasi faqat shu holatda bo`lishi mumkin, chunki mahsulot 
birligiga zararlar o`sib boradi va shu munosabat bilan narxlar 
ko`tariladi. 
Shu bilan birga, ish haqi narx elementlarining faqat bittasidir 
va, qoida tariqasida, xom ashyo, energiya tashuvchilarni sotib olish va 
transport xizmatlari uchun to`lovlar narxining oshishi sababli 
tovarlarni ishlab chiqarish narxi ko`tariladi. Butun dunyoda moddiy 
xarajatlarning o`sishi ishlab chiqarish, xom ashyo va energiya 
resurslarini tashish narxining ko`tarilishi bilan bog’liq tabiiy 
jarayondir va bu har doim ishlab chiqarish xarajatlarining o`sishiga 
ta’sir qiladi. Qarama-qarshi omil - bu mahsulot birligiga sarflanadigan 
xarajatlarni kamaytiradigan eng yangi texnologiyalardan foydalanish. 
Ish haqining ko`tarilishi ishlab chiqarish yo`qotishlarining 
ko`payishiga va shunga muvofiq narxning ko`tarilishiga yordam 
beradi, bunda iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarida o`zaro bog’liq 
bo`lmagan holda bir vaqtning o`zida o`sish yuz beradi. Haqiqiy 
hayotda shtat ichida ish haqining o`sishi narxlarning ko`tarilishidan 
doimo sezilarli darajada orqada qolmoqda va kompensatsiya hech 
qachon kafolatlanmaydi. Narxlar inflyatsiyasi bilan pul miqdori, uning 
muomalada bo`lish tezligini hisobga olgan holda, tovarlarni ishlab 
chiqarish va etkazib berishga monetar bo`lmagan omillarning 
ta’siridan kelib chiqqan holda ko`tarilgan narx darajasiga 
"ko`tariladi". Agar pul massasi narxlarning ko`tarilgan darajasiga 
tezda moslasha olmasa, pul muomalasida muammolar paydo bo`ladi - 
to`lov vositalarining etishmasligi, to`lovlarni amalga oshirmaslik va 
undan keyin turg’unlik, ishlab chiqarish to`xtashi, tovar massasining 
pasayishi.