O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

6.3. Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi sabablar. 
Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga 
bo`lgan baholarni muntazam o`sishi natijasida pulning sotib olish 
qobiliyatini pasayishi bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi 
nomutanosiblik, pul muomalasi, moliya hamda kredit sohasidagi 
salbiy omillar Bilan tasniflanadi. Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining 
asosiy sabablari bo`lib iqtisodiyot tarmoqlari, jamg’arma va iste`mol, 
talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari, xo`jaliklarning pul 
massasi va unga bo`lgan talabi o`rtasidagi mutanosiblik hamda 
markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta`kidlab 
o`tgan omillar o`z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga 
turlicha ta`sir etishi mumkin. 
Xalqaro amaliyotda iqtisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga 
chiqadigan omillar asosan ikki guruhga: ichki va tashqi omillarga 
ajratadilar. Biz ushbu omillarning mohiyatini yoritishga xarakat 
qilamiz. 
1. Ichki omillarni mohiyatiga asosan pullik (monetar) va pulsiz 
omillarga ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining 
inqirozi, byudjetning taqchilligini mavjudligi, davlat qarzdorligini 
ortishi, pul emissiyasi, krdit dastaklarining aylanishini ko`payishi, pul 
aylanmasining tezligi va boshqalar kiradi. Pulsiz omillarga milliy 
iqtisodiyot tarmoqlari o`rtasidagi nomutanosiblik, tarmoqlar iqtisodiy 
rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat 
ko`rsatish sohalarida monopoliyaning (oligopoliya) mavjudligi, narx 
shakllntirishdagi davlat monopoliyasi, markaziy bankning kredit 
ekspansiya va boshqa omillarni kiritish mumkin; 
2. Tashqi omillar o`z mohiyatiga asosan biron aniq davlat 
rivojlanishiga ta`sir etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni 
aks etadi. Ushbu omillarga dune mamlakatlarda yuzaga chiqadigan 
soha inqirozlari hisoblanadigan xom-ashyo, energetika, neft’, valyuta 
inqirozlarni kiritish mumkin. Ushbu omillardan tashqarii biron-bir 
davlatning boshqa davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat 

---

109 
miqiyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni 
eksportini amalga oshirilishini ham kiritish mumkin. 
Iqtisodiy amaliyotda bozor ishtirokchilari uchun nafaqat 
inflyatsiyani har tomonlama va to`g’ri o`lchash, balki shunga mos 
ravishda uning oqibatlarini baholash va ularga moslashish muhimdir. 
Shu nuqtai nazardan, birinchi navbatda, narx dinamikasining tarkibiy 
xususiyatlari muhim ahamiyatga ega.
Bir qator iqtisodchilar 
ahamiyatsiz inflyatsiya (masalan, tariflarning yillik 3-4 foizga o`sishi), 
shu bilan valyuta ta’minotining mos ravishda ko`tarilishi ishlab 
chiqarishni 
qo`zg’atishi mumkin degan pozitsiyani qo`llab-
quvvatlamoqda. 
Bularning 
barchasi 
bilan 
ishlab 
chiqarishni 
kengaytirish 
ahamiyatli 
bo`ladi, 
ishlab 
chiqarishning 
foydalanilmayotgan sabablari shunchalik ko`p bo`ladi. Aylanma 
mablag’lar massasining ko`payishi to`lov aylanmasini tezlashtiradi, 
investitsiya ishlarini faollashtirishga yordam beradi. Bundan tashqari, 
ishlab chiqarishning o`sishi tovar va valyuta ta’minoti o`rtasida eng 
yuqori tarif darajasida muvozanatning yangilanishini keltirib 
chiqaradi.
Inflyatsiya (va bu umumiy e’tirof etilgan) mehnat faoliyati 
motivlarini toraytiradi, chunki bu narxlar daromadlarini normal 
amalga oshirish imkoniyatlarini buzadi. Inflyatsiya, ayniqsa 
narxlarning sezilarli o`sishi sharoitida aholining ijtimoiy farqlanishini, 
daromad oluvchilarning "o`rta" guruhlari o`rtasidagi farqni oshiradi. 
Inflyatsiyaning salbiy funksiyasi, shu bilan birga, uning to`planish 
imkoniyatlarini toraytirishi bilan ham bog’liq.
Likvid shaklda tejash 
qisman tabiiy shaklda (ko`chmas mulkni sotib olish) qabul qilib, 
kamayib bormoqda. 
Daromadning ishlatilgan va saqlanmagan ulushlari o`rtasidagi 
yozishmalar foydalanishga to`g’ri keladi. Qimmatli qog’ozlarni 
chiqarish ko`pincha ko`zlangan maqsadga erisha olmaydi, chunki, 
ma’lum bo`lishicha, ular aholidan pulni "bog’lay" olmaydilar. 
Inflyatsiya kuch tuzilmalari pozitsiyalarini zaiflashtiradi.
Davlat 
organlarining dolzarb muammolarni hal qilish uchun qo`shimcha 
mablag ‘ajratish orqali olish istagi norozilikning kuchayishiga, 
daromadlarni ko`paytirish, qo`shimcha imtiyozlar va subsidiyalar 
olish maqsadida turli ijtimoiy guruhlar tomonidan bosimning 
kuchayishiga olib keldi. 
Hukumat tomonidan rejalashtirilgan va amalga oshiriladigan 
dasturlar va tadbirlarning ishonchliligi pasayadi. Aholining iste’mol 

---

110 
bozori va ishlab chiqarishdagi sharoitlarning yomonlashuviga 
munosabati aksariyat hollarda keskin shakllarga ega. 
Shunday qilib, inflyatsiya jarayonlarining salbiy oqibatlariga 
quyidagilar kiradi: 
1.
Inflyatsiya 
moliya 
tizimidagi 
nomutanosibliklarni 
yomonlashtirmoqda. 
Oziq-ovqat 
mahsulotlarining 
spazmodik 
ko`tarilishi tengsizlikni kuchaytiradi ishlab chiqarishning turli 
sohalarida foyda hajmi.
Bu ba’zi sohalarda ishlab chiqarishni 
ko`payishiga va aksincha, iqtisodiyotning boshqa sohalarida pasayish 
va qisqarishga olib keladi. Inflyatsion jarayon uzoq muddatli 
investitsiyalarni rag’batlantirishni yo`q qiladi va bu takror ishlab 
chiqarish mexanizmlarida uzilishlarni keltirib chiqaradi va ishsizlikni 
keltirib chiqaradi.
Inflyatsiyaning natijasi - kapitalning ishlab 
chiqarish sektoridan muomala sohasiga oqimi, chunki u erda kapitallar 
tez harakat qiladi va inflyatsiya hisobiga hali tushmagan daromadlarni 
keltirib chiqaradi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlariga nisbatan 
farqlarning ko`payishi iqtisodiy munosabatlarni buzadi: 
1. 
Inflyatsiya ichki bozor imkoniyatlarini pasaytiradi. 
6.4.-rasm - Inflyatsiyaning ichki bozor imkoniyatlariga ta’siri 
Ushbu jarayonning aniq natijasi pasayishdir real ish haqi, 
shuningdek boshqa barcha daromadlar. Haqiqatni siqish samarali talab 
tovarlarni sotish va sotishni murakkablashtiradi va ortiqcha zaxiralash 
iqtisodiyotning tegishli tarmoqlarida ishlab chiqarishga salbiy ta’sir 
qiladi. 
1.
Kredit tizimining ishlashi buziladi
. 
Inflyatsiya 
o`sganda 
Naqd pul 
tejash 
kamayadi 
Kredit 
resurslari 
kamayadi 
Kreditlash 
hajmi 
pasayadi 
Ishlab 
chiqarish 
pasayadi 
6.5-rasm - Inflyatsiyaning kredit tizimi faoliyatiga ta’siri 
Inflyatsiy 
o'shganda 
Pulning sotib 
olish 
qobiliyati 
pasayadi 
Haqiqiy 
daromadlar
pasayadi 
Talab
pasayadi 
Tovarlarni 
sotish 
qiyinlashadi 
Ishlab 
chiqarish
pasayadi 

---

111 
Davlat qarzi 
o’sadi
Pulning qadrsizlanishi pul to`plash uchun rag’batlantirishni 
yo`q qiladi, shuning uchun kredit tashkilotlarining resurslari tugaydi. 
Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarida kredit berish foydali emas, chunki 
qarzni to`lashni buzilgan pul bilan olganda, kreditorlar zarar 
ko`radilar. 
6.6-rasm - Inflyatsiyaning moliya tizimiga ta’siri 
3. Iste’mol talabi tarkibini pasaytiradi. 
Narxlarning ko`tarilishi, kapitalning ularga bo`lgan ehtiyojidan 
qat’i nazar, pul shaklidan qimmatbaho tovarlarga uchishini 
qo`zg’atadi. Aholi qadrsizlanadigan puldan xalos bo`lishga intilib, 
oltin, ko`chmas mulk, rasm, mo`yna va boshqalarni sotib oladi. 
4.
Moliya tizimiga salbiy ta’sir ko`rsatadi 
5. Inflyatsiya mamlakat xarajatlarining o`sishiga sabab 
bo`ladi. Darhol soliq va boshqa byudjet daromadlarining 
qadrsizlanishi yuz beradi, buning natijasida davlat qarzi mavzusi 
qiziydi. Davlat majburiyatlari bo`yicha foizlar amortizatsiya qilingan 
pul bilan to`langanda, bu yangi kreditlarni joylashtirish jarayonini 
sekinlashtiradi. Agar indeksatsiya amalga oshirilsa (ya’ni tariflar 
indeksining o`zgarishiga mutanosib ravishda davlat majburiyatlari 
bo`yicha to`lovlar hajmini qayta hisoblash) bo`lsa, unda mamlakat 
qarzdorligini to`lash bo`yicha xarajatlar oshadi. 
6. Inflyatsiya xalqaro moliyaviy munosabatlarga salbiy 
ta’sir ko`rsatadi. Pulning qadrsizlanishi mahalliy ishlab 
chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini pasaytiradi, chunki chet 
eldan tovarlar importi rag’batlantiriladi, bu erda ular nisbatan 
arzon narxlarda sotib olinadi. Inflyatsiyaning kuchayishi bilan 
milliy va xorijiy kapital chet elga shoshiladi yanada ishonchli va 
foydali sarmoyalarni izlash. Natijada, davlatning to`lov balansi 
yomonlashadi. 
Byudjet 
xarajatlari 
oshadi 
Byudjetning 
real 
daromadlari 
pasayadi 

---

112 
7. Inflyatsiya mehnat resurslarini takror ishlab chiqarish 
sharoitlariga salbiy ta’sir ko`rsatmoqda. Inflyatsion natija 
tariflarning 
oshishi 
natijasida 
ish 
haqi 
va 
boshqa 
daromadlarning o`sish sur’ati deb hisoblanadi. Oxir oqibat, 
foyda va kapitalni aholining turli guruhlari o`rtasida qayta 
taqsimlash mavjud. Bu ijtimoiy ziddiyatlarni yanada 
kuchaytiradi va siyosiy beqarorlikka olib keladi.Qarz 
oluvchilar (pulning qadrsizlanishi ularning qarzlarining real 
miqdorini kamaytirganligi sababli) va eksport qiluvchilar 
inflyatsiya jarayonlari natijasida qulay ahvolda (chunki milliy 
valyutaning tashqi qadrsizlanishi uning mamlakat ichidagi 
to`lov qobiliyatining pasayishidan ustundir). Inflyatsiyadan, 
ayniqsa gallopingdan va giperinflyatsiyadan, avvalambor, 
aholining doimiy daromadlari bo`lgan qatlamlari (davlat 
xizmatchilari, nafaqaxo`rlar, talabalar) aziyat chekmoqda va 
ish haqini tartibga solish va narxlarni ko`tarish qobiliyatiga 
ega bo`lgan xususiy firmalar foyda ko`rishadi: qarzlarini 
qadrsizlanayotgan pul bilan to`lashlari mumkin bo`lgan qarz 
oluvchilar; monopoliyalar- narxlarni ko`taruvchi inflyatsiya 
lokomotivlari. Ushbu yo`qotishlar va daromadlar jadval 
shaklida ko`rsatilishi mumkin (1.2-jadval). 
6.1.-jadval - Inflyatsiyaning ta’siri 
Yo`qotishlar 
Daromadlar (yutuqlar) 
1. Belgilangan daromad oluvchi
ishchilar 
1. Monopoliyalar- narxlarni 
ko`taruvchi tashabbuskorlar 
2. Pensiya, nafaqa va stipendiya
oluvchilar, 
2. Qarzdorlar, shu jumladan uzoq 
muddatli kreditlar 
3. Belgilangan foiz bilan kredit 
bergan kreditorlar 
3. Davlat - davlat qarzini 
qaytaruvchi 
4. Pulni qo`lida ushlaydiganlar 4. Ko`chmas mulk,chet el valyutasi 
va boshqa aktivlar egalari. 
Shunday qilib, inflyatsiya aholining asosiy qismi real 
daromadlari va jamg’armalarini qadrsizlantiradi va shu bilan boylar va 
kambag’allar o`rtasidagi farqni kuchaytiradi, mamlakatda ijtimoiy 

---

113 
keskinlikni keltirib chiqaradi, shuning uchun inflyatsiya soliqlar va 
majburiy kreditlarning eng yomon turiga o`xshaydi. Va Rossiyada bu 
xususiylashtirishdan keyin milliy daromadni qayta taqsimlashning eng 
muhim vositasi.
1992 yilda narxlarni erkinlashtirishdan o`tgan o`n 
yilliklarda inflyatsiyani bostirilgan, asosan inflyatsiya talab qilingan 
va ochiq shaklga ega bo`lgan.
Tashqi iqtisodiy omillar ham ijobiy 
bo`lib qolmoqda (jahon bozorida neftning yuqori narxi), bu 
quyidagilarga imkon beradi: 
• Markaziy Bankining oltin-valyuta zaxiralarini saqlash va 
ko`paytirish; 
• qo`shimcha qarz olmasdan davlat qarziga xizmat ko`rsatish; 
• tashqi qarzni to`lash va kamaytirish; 
•ijtimoiy sohada yanada faol tarkibiy tuzilmalar va islohotlar 
uchun Barqarorlashtirish jamg’armasini shakllantirish.