Ikkinchi bosqich –tariqat: o’zini har tomonlama tarbiyalash maqsadida pir yoki shayxga shogird tushish, yorug’ dunyoni huzuru-halovatlaridan voz kechish, nafsni tiyish nazarda tutiladi. Shuningdek, tavba qilmoq, pirga qo’l bermoq, Alloh qahridan qo’rqish, Tangri dahshatidan umidvor bo’lish, pirning ijozati bilan so’zlamoq, jamoat ko’z o’ngida tiz bukib, tavoze bilan o’ltirmoq, o’zini birovlardan past tutmoq, shayxlar, aziz-avliyolar majlisida sukut saqlab turmoq, beijoza so’z aytmaslik, piri komil o’gitlarini dilga jo etmoq kabi maqomlardan iborat.
Uchinchi bosqich – ma’rifat: “So’fiylar nazarida ma’rifat fikrdan oldin ketadigan va shubhaga zarracha asos botiniy deb ham yuritilgan. Chunki tasavvuf ahli dunyoviy va diniy ilmlarni birga qo’shib “zohiriy ilmlar” deb ataganlar. Ularning uqtirishicha, zohiriy ilmlar bilan Hudoni bilish qiyin.... Garchi zohiriy bilimlar Haq taolo asarini anglashga yaroqsiz bo’lsa-da, lekin dunyoni bilish Allohni bilishning birinchi bosqichi, ya’ni Allohni bilish dunyoni bilishdan boshlanishi kerak. Chunki dunyo-hasrat olami Allohning ijodi, uning sifatlari, qudratini namoyon etib turadigan ko’zgu”.21 To’rtinchi bosqich –haqiqat: bunda so’fiy shaxs sifatida tugab, Allohning haqiqyi mohiyatini qalban his qiladi. Haqiqat bosqichiga faqat mumtoz so’fiylargina erishishi mumkin. Buning uchun ilmiy laduniy – ilmni tugal bilish kerak. Bu “Alloh taolo tomonidan ato qilingan ilm. Unday ilmga urinish, sa’y-xarakat, riyozat chekish natijasida Alloh taolo xohlasa erishish mumkin. Chunki bu Alloh o’zi xohlagan kishilarigagina nasib qiluvchi ilohiy ilmdir. Laduniy ilm uchga bo’linadi: vahiy, ilhom, farsat. Vahiy payg’ambarlarga, ilhom – avliyolarga, farsat – so’fiylarga Allohning izni bilan beriladi”.22 Demak, Laduniy ilm sohibi olamni, uning yaratuvchisini fikran va zikran o’zgacha aql-idrok ila tasavvur etadi va Allohning mohiyatini o’zgacha anglaydi.
Binobarin, tasavvuf g’oyalari insonni ruhiy o’z-o’zini anglash sari yo’naltirib, ruhning ozodligi, fikrning erkinligi uchun ma’naviy ozuqa beradi. Tasavvuf shayxlari nazdida oldin haqiqatga etishmoq uchun shariat va tariqatdan xabardor bo’lishning o’zi kifoya emas, ma’naviy komil inson aqlli. ma’rifatli, ilmli bo’mog’i lozim.
Qur’on oyatlaridan bir qanchasi aql va ilmning fazilatlari xususidadir. Masalan, «Mujodala» surasining 9-oyatida “Axloq sizlardan iymon keltirgan va ilm ato etilgan zotlarni (baland) daraja-martabalarga ko’tarur”, – deyilgan.
