O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti psixologiya va sotsiologiya kafedrasi qayd raqami

Bixeoviorizm maktabi

XX asr boshlarida xulq-atvor psixologiyasining predmetini ta’kidlagan kuchli yo‘nalish

paydo bo‘ldi. U tashqi muhit stimullari bilan shartlangan va unga adaptatsiyalashadigan
organizmning reaksiyalari majmuasi sifatida maydonga chiqdi. Mazkur yo‘nalish xulq-atvorga
asoslandi va bixeviorizm deb nomlandi.
XIX asr oxirida psixologiya fani taraqqiyotiga doir bahslar yagona fikrga kelishga va yangi,
pozitiv psixologiyaning yaratilishiga imkon beradi, deb hisoblandi. Ong fenomenini o‘rganuvchi
psixologiyada, organizm – muhitni yaxlit holda o‘rganuvchi psixologiyaga o‘tish tendensiyasi
kuzatildi. Biroq dastlabki maktablarning rivojlanishi shuni ko‘rsatdiki, psixologiyada bu
yo‘nalishdagi rivojlanish uchun bir necha yo‘l mavjudligi va ular bir-biridan faqatgina ustuvorlik
va psixologiya fani vazifalari nuqtai nazaridan emas, balki psixologiyaning mazmuni va
predmetini tushunib, aniqlashtirib olish nuqtai nazaridan xam tubdan farq qildi. Psixik rivojlanish
dinamikasida uning qonuniyatlari va shart-sharoitlariga ijobiy ta’sir etuvchi yoki xalaqit beruvchi
holatlarga turlicha yondashuvlar paydo bo‘ldi.
Shuning uchun XX asr boshlarida psixologiya jiddiy metodologik krizisni boshdan kechirdi.
Bu esa, avvalo, psixikani tatbiq etish bilan bog‘liq ob’ektiv metodlarni izlash bilan namoyon
bo‘ldi. Funksional psixologiya tomonidan ilgari surilgan strukturalizm yoki vyursburg maktabi

---

tomonidan ilgari surilgan metodlarning ob’ektivlikdan yiroqligi olingan natijalar taxlili paytidagi

bahslar orqali yanada oydinlashdi.
Ma’lum bo‘lishicha, insonning psixik holatini, uning ongi mazmunini, ong osti holatini
o‘rganish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri va ob’ektiv metod topish amri mahol. Vaziyatdan chiqish uchun
bilvositalik ahamiyatini kasb etuvchi metodni yoki bevosita real eksperimental tadqiqotni tashkil
qiluvchi uning predmetini o‘zgartirish (m: tashqi faollikni predmet sifatida ko‘rsatish) yoki Diltey
ta’kidlaganidek, psixik qonunlarni tasvirlashdan voz kechib, ularni holatlar tarixi bilan
almashtirish zarurati paydo bo‘ldi. Metodologik krizisning mazmuni hamda kechishi dinamikasiga
fan shakllanishi mantiqidan tashqari ijtimoiy vaziyat va boshqa fanlardagi yangiliklar ta’sir qildi.
XX asrning birinchi 10 yilliklarida turli ilmiy qiziqishlar metodologik tamoyillar va ijtimoiy
vaziyatda faoliyat ko‘rsatgan olimlar psixologiyaning predmeti, maqsadi va uning metodlarini
anglashda yagona to‘xtamga kela olmadilar. Bu vaziyat olimlar tomonidan psixologiyaning
taraqqiyotidagi inqiroz deb baholandi. Albatta, rivojlanish – taraqqiyot yangiliklarni izlash,
xatolarsiz amalga oshmaydi. Zamonaviy taraqqiyot psixologiyasi isbotlaganidek, har bir tanqidiy
davr negativizm inkor etish bilan boshlanadi va yangilanish bilan almashinadi. Aytish lozimki,
XX asrning yuzini namoyon qilgan buyuk ilm-fan namoyondalari yetishib chiqqan va ilmiy
ijodiyot gullab yashnagan bir davrda ayrim olimlar tomonidan ochiq inqiroz deb baholandi.
Demak, XX asrning 20-yillarida psixologiya alohida maktablarga ajraladi va psixikaning
mazmuni hamda tuzilishidagi ustuvor xususiyatlar xakida o‘z konsepsiyalarini psixikaning bilish,
motivasion yoki xulq-atvor qirralari jixatidan ilgari surishadi. Bu davrda paydo bo‘lgan asosiy
yo‘nalishlardan biri – bixeviorizm yo‘nalishi edi.
Bixeviorizm yo‘nalishi AQSh da paydo bo‘ldi. Uning “otasi” Djon Uotson (1878-1958),
uning «Psixologiyaga bixeviorist nuqtai nazari bilan karash» nomli makolasi ushbu yo‘nalishni
boshlab berdi. Yo‘nalishning mohiyati “xulq-atvor” terminini tasvirladi, uning o‘zi esa
bixeviorizm deb nomlandi. Bixeviorizmni “psixikasiz psixologiya” deb atay boshlashdi. Ushbu
burilish psixika bilishga aynan o‘xshashligini ta’kidlaydi. Bixevioristlar psixik sifatlar haqidagi
tasavvurlarni o‘zgartirib yuborishdi.
Ushbu yo‘nalish tarafdorlari eksperimentlarning natijalariga tayanib, shaxs xulq-atvorining
har qanday tabiiy ko‘rinishini tushuntirishga muvaffaq bo‘lishga umid qildilar.
Bixeviorizm - psixologiyada dastavval AQSh da hayvonlarda o‘tkazilgan kuzatishlarning
natijasi sifatida paydo bo‘lgan yo‘nalishdir. Bixeviorizmning negizini psixologik tadqiqot
predmeti sifatida psixikani va ongni inkor etish yotadi. Faqat xulq-atvorgina tadqiqot predmeti deb
tan olinar, psixologiyaga esa xulq-atvor va muhitning o‘zaro nisbati qonuniyatlarini tadqiq etish
tavsiya qilinar edi. Bixevioristlarning fikricha, psixologiyaning vazifasi hissiyot organlariga ta’sir
qiladigan omil - stimul (S) ni, ya’ni qo‘zg‘atuvchi (gap qistirish, o‘q otish, surat ko‘rsatish va shu
kabilar) ni bilgan holda unga javob, ta’sir - reaksiya (R) qanday bo‘lishini yoki ta’sirotni) bilgan
holda uning qaysi bir omilga javob tariqasida yuz berganini oldindan aytib berishdan iborat edi.
Klassik bixeviorizmning formulasi S R dir. Bixevioristik psixologiyaning mexanistikligi
izchildir: odam - bu xuddi hayvonlar kabi, psixikaga egami, yo yo‘qligidan qat’iy nazar, u
qo‘zg‘atuvchilarga javob beradigan o‘ziga xos bir mashinadir, deb uqtirishdi.
Stimul bilan reaksiya (S > R) o‘rtasidagi, ya’ni miyaga «kirish» bilan «chiqish»da yuz
beradigan narsalar o‘rtasidagi nisbatan ro‘kach qilib, bixeviorizm «kirish» bilan «chiqish»
o‘rtasida nima boru, nima yo‘qligini bevosita kuzatish mumkin bo‘lmaganligi sababli, ularni ilmiy
tahlil qilib bo‘lmaydigan («qora quti») soha deb e’lon qilgan edi. Bixevioristlar o‘z
eksperimentlarini asosan hayvonlarda (hammadan ko‘proq oq sichqonlarda) o‘tkazib, so‘ngra shu
tariqa chiqarilgan xulosalarni odamga nisbatan joriy etishardi. Uning uchun ham kishi shaxsining
faolligi amalda inobatga olinmasdi. Bixeviorizm o‘rgatish jarayonini ham xuddi shu xilda
mexanistik tarzda ta’riflagan edi. Bixevioristlar hayvonlarning xatti-harakatini (masalan,
eksperimentda labirintdan chiqish yo‘lini izlashini) o‘rganib, muammoning yechimiga «sinash va
adashish» yo‘li bilan erishilishi haqidagi xulosaga (E. Torndayk va boshqalar) kelishadi. Bunday
yo‘l ko‘pgina variantlar tanlab chiqilgandan keyin istalganiga erishilishini ta’minlaydigan bitta
varianti qolmaguncha tusmollab qilingan harakatlarning «ko‘r-ko‘rona tanlanishi» deb talqin

---

qilinardi. Bu xulosa odamning hayvondan sifatiy farqlarini inkor etish uchun inson haqidagi

ta’limotning ta’rifiga ham joriy qilingan edi.
Bixeviorizmning shiori xulq-atvor haqidagi tushuncha bo‘lib, u organizmning ichki va tashqi
stimullarga javob reaksiyasidan iboratdir. Bu tushuncha rus ilm-fanida I.M.Sechenov, I.P.Pavlov
va V.M.Bexterevlar ishlarida rivojlantirildi. Ular isbot qilishicha, psixik faoliyat sohasi faqatgina
ichki kuzatuv orqali anglanadigan (introspeksiya) sub’ektdagi ong hodisalari bilangina
chegaralanib qolmaydi, ya’ni bu holda organizm qalb (ong) va tana (moddiy tuzilma sifatidagi
organizm)ga ajratib ko‘rsatilishi zarur.
Bixeviorizm amaliy psixologiyada xulq-atvor nuqtai nazaridan yondashuvning dastlabki
manbai bo‘lib, psixologning diqqat markazida “xulq-atvor nimadan iborat”, “biz xulq-atvorda
nimani o‘zgartirishni xohlaymiz”, “bu uchun nima qilish zarur” kabi savollarni qamrab oladigan
inson xulq-atvori turadi.
Vaqt o‘tishi bilan bixevioral va xulq-atvor yo‘nalishlarini bir-biridan farqlash fursati keldi.
Amaliy psixologiyada bixevioral yo‘nalish klassik bixeviorizm tamoyillarini tasarruf etadigan,
ya’ni birinchi navbatda inson xulq-atvorini tashqi, kuzatish imkoni mavjud bo‘lgan va insonni
faqatgina ta’sir ob’ekti sifatida ko‘radigan yondashuvga aylandi.
Xulq-atvorga asoslangan yo‘nalish ancha keng ma’noda qo‘llaniladi. U o‘zida nafaqat
bixevioral, balki kognitiv-bixevioral, shuningdek shaxs xulq-atvori yondashuvlarini qamrab
oladigan yo‘nalish bo‘lib, u orqali psixolog insonda tashqi hamda ichki xulq-atvor, hayotning u
yoki bu pozisiyasini egallash bo‘yicha fikr va emotsiyalar hamda ushbu harakatlar muallifi
sanalmish u uchun javobgar bo‘lgan shaxsni ko‘radi. Bu borada ko‘pgina olimlar o‘zlarining
tadqiqot ishlarini amalga oshirdilar.