O„zbekiston respublikаsi oliy vа o„rtа mаxsus tа‟lim vаzirligi buxoro davlat universiteti tahirov Behzod Nasriddinovich axborot xavfsizligi asoslari

Kalit so‘zli Sezar tizimi.
 
Sezarning kalit so‗zli shifrlash tizimi bitta 
alfavitli almashtirish tizimi hisoblanadi. Bu usulda kalit so‗zi orqali 
harflarning surishda va tartibini o‗zgartirishda foydalanadi. 
Misol tariqasida kalit so‗zi sifatida DIPLOMAT so‗zi va surish 5 ga teng 
qilib olingan bo‗lsin. Kalit so‗zi alfavit ostiga 5 ta harfga surilgan holda 
yoziladi: 
0 1 2 3 4 5
10
1
5 
20
25 
a b c d e f g h i j 
k l m n o p q r s t u v w x y z 
D I P L O M A T 
Alfavitning qolgan alfavit ketma-ketligida kalit so‗zdan keyin yoziladi. 
0 1 2 3 4 5
10
15
20
25 
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z 

---

44 
V W X Y Z 
D I P L O M A T 
B C E F G H J K N Q R S U 
Natijada, berilgan matnning harflariga mos almashtiruvchi harflar 
aniqlanadi. Agar ochiq matn TOVAR KELDI bo‗lsa, shifrlashdan so‗ng 
JCNVG MZAYL matniga aylanadi. 
Kriptografik akslantirishlar 
Odatda kriptgrafiyada ma‘lumotlarni shifrlashda (deshifrlashda) quyidagi 
ikki turdagi akslantirishshlardan foydalaniladi. Ulardan biri o‗rniga qo‗yish 
(substitution) akslantirish bo‗lsa, ikkinchichi o‗rin almashish (permutation) 
akslantirishidir. 
O‘rniga qo‘yish akslantirishi
. Ushbu akslantirish sodda va zamonaviy 
simmetrik kriptografik algoritmlarning asosi hisoblanadi. O‗rniga qo‗yish 
akslantirishida, ochiq matn belgilari bir alfavitdan olinib, unga mos shifrmatn 
boshqa bir alfavitdan olinadi. Sodda ko‗rinishda olingan o‗rniga qo‗yish 
akslantirishi asosida shifrlash uchun olingan matn quyida keltirilgan. Ushbu sodda 
shifrlash usuli Sezar nomi bilan mashhur. Masalan, agar ochiq matn ―HELLO‖ ga 
teng bo‗lsa, unga mos holda shifrmatn ―KHOOR‖ ga teng bo‗ladi. Mazkur holda 
shifrmatn alifbosi ochiq matn alifbosidan 3 ga surish natijasida hosil qilingan va 
shuning uchun shifrlash kalitini 3 ga teng deb qarash mumkin. Deshifrlash 
jarayonida esa shifrmatn belgilari shifrmatn alifbosidan olinib, unga mos ochiq 
matn alifbosidagi belgiga almashtiriladi. Masalan, shifrmatn ―ILUVW‖ ga teng 
bo‗lsa, unga mos ochiq matn ―FIRST‖ ga teng bo‗ladi. 
1.1-jadval. 
Ochiq 
matn
A 
B 
C 
D 
E 
F 
G 
H 
I 
J 
K 
L 
M 
N 
O 
P 
Q 
R 
S 
T 
U 
V 
W 
X 
Y 
Z 
Shif
r 
matn
D 
E 
F 
G 
H 
I 
J 
K 
L 
M 
N 
O 
P 
Q 
R 
S 
T 
U 
V 
W 
X 
Y 
Z 
A 
B 
C 
O‗rniga qo‗yish akslantirishida ochiq matndagi belgilar shifrmatnda 
bo‗lmasligi mumkin. Biroq, ochiq matndagi belgilarning takrorlanish chastotasi 
shifrmatndagi belgilarda ham bir xil bo‗ladi (ko‗p alifboli o‗rniga qo‗yish usullari 
bundan mustasno). Masalan, yuqoridagi misolda ochiqmatndagi ―L‖ harfining 
takrorlanish chastotasi 2 ga teng. Uning o‗rniga qo‗yilgan shifrmatndagi ―O‖ 
harfining ham takrorlanish chastotasi 2 ga teng. Bu holat ochiqmatndagi qolgan 
belgilar uchun ham o‗rinli. 

---

45 
O‗rin almashtirish akslantirishi. Ushbu akslantirishga ko‗ra, ochiq matn 
belgilarining o‗rni biror qoidaga ko‗ra o‗zaro almashtiriladi. Bunda ochiq matnga 
ishtirok etgan belgilar shifrmatnga ham ishtirok etib, faqat ularning o‗rni 
almashgan holda bo‗ladi (1.5-rasm).