O„zbekiston respublikаsi oliy vа o„rtа mаxsus tа‟lim vаzirligi buxoro davlat universiteti tahirov Behzod Nasriddinovich axborot xavfsizligi asoslari

partial
class
Form1
: 
Form
{ 
int
m; 
public
Form1() 
{ 
InitializeComponent(); 
} 
private
void
label5_Click(
object
sender, 
EventArgs
e) 
{ 

---

74 
} 
private
void
button1_Click(
object
sender, 
EventArgs
e) 
{ 
int
p = 
int
.Parse(textBox1.Text); 
int
q = 
int
.Parse(textBox2.Text); 
int
n = p * q; 
m = (p-1) * (q-1); 
textBox3.Text = n.ToString(); 
textBox4.Text = m.ToString(); 
} 
private
void
button2_Click(
object
sender, 
EventArgs
e) 
{ 
for
(
int
i = 2; i <= m; i++) 
{ 
bool
tub = 
true
; 
for
(
int
j = 2; j < i; j++) 
{ 
if
(i % j == 0) 
{ 
tub = 
false
; 
break
; 
} 
} 
if
(tub == 
true
) 
richTextBox1.Text += i + 
","
; 
} 
} 
private
void
textBox1_TextChanged(
object
sender, 
EventArgs
e) 
{ 
} 
private
void
button5_Click(
object
sender, 
EventArgs
e) 
{ 
int
e1=1; 

---

75 
int
d = 
int
.Parse(textBox5.Text); 
while
((e1*d%m!=1)||(e1==d)) 
{ e1 = e1 + 1; } 
textBox6.Text = e1.ToString(); 
} 
private
void
button3_Click(
object
sender, 
EventArgs
e) 
{ 
string
s=richTextBox2.Text; 
int
l = s.Length; 
for
(
int
i = 1; i < l; i++) 
{ 
int
a = s[i]; 
int
b=
int
.Parse(textBox6.Text); 
int
n=
int
.Parse(textBox3.Text); 
int
c=1; 
for
(
int
j = 0; j < b; j++) 
{ c = c * a; } 
c = c % n; 
richTextBox3.Text+=n.ToString()+
","
; 
} 
} 
} 
} 
Dastur narijasi: 

---

76 
2.4-rasm. RSA algoritmi dastur narijasi ko‗rinish. 
1-Keys topshiq: Guruh talabalari uchun individual keys topshirig„i 
asosida bilimini tekshirish. 
Amaliy ishni bajarishdan maqsad: 
Talalar axborotlarning kompyuter 
xotirasida qanday ko‗rnishda kodlanishni o‗rganish. 
Ishni bajarish uchun dastur namunasi: 
s="Asalom" 
n=int(len(s)) 
ss="" 
for i in range (n): 
b=bin(ord(s[i])) 
b=b[2:] 
l=len(b) 
while (l!=8): 
b='0'+b 
l=l+1 
ss+=b 
print(ss) 
 

---

77 
2.1-jadval 
№ 
Axborot 
ASCII o„nlikdagi 
kodi 
ASCII ikkilikdagi kodi 
Misol 
uchun 
Assalom 
[65, 115, 115, 97, 
108, 111, 109] 
[01000001011100110111001 01100001 
01101100 01101111 01101101] 
1.
 
 
Do‗stlar 
 
 
2.
 
 
Olam 
 
 
3.
 
 
Dunyo 
 
 
4.
 
 
Axborot 
 
 
5.
 
 
Texnologiyar 
 
 
6.
 
 
Ma‘lumot 
 
 
7.
 
 
Xabar 
 
 
8.
 
 
Xavfsiz 
 
 
9.
 
 
Omad 
 
 
10.
 
 
Yutuq 
 
 
 
2 - Keys topshiq: Guruh talabalari uchun individual keys topshirig„i 
asosida bilimini tekshirish. 
Amaliy ishni bajarishdan maqsad: 
Talalar axborotlarni RSA algoritimida 
deshifrlashni o‗rganish. 
2.1-jadval 
№ 
Shifrlangan xabar 
Deshifrlash kaliti 
(d ; n) 
Misol 
uchun 
[65, 115, 115, 97, 108, 111, 109] 
203 ; 323 
1.
[68, 111, 351, 115, 116, 108, 97, 114] 
293 ; 437 
2.
[79, 108, 97, 109] 
137 ; 299 
3.
[68, 117, 110, 121, 111] 
31 ; 253 
4.
103, 9, 420, 36, 171, 36, 261] 
157 ; 551 
5.
[240, 3, 245, 123, 228, 188, 228, 198, 259, 265, 
337, 68] 
277 ; 667 

---

78 
6.
[65, 115, 115, 97, 108, 111, 109] 
203 ; 323 
7.
[68, 111, 351, 115, 116, 108, 97, 114] 
293 ; 437 
8.
[79, 108, 97, 109] 
137 ; 299 
9.
[68, 117, 110, 121, 111] 
31 ; 253 
10.
103, 9, 420, 36, 171, 36, 261] 
157 ; 551 
 
Nazorat savollari: 
1.
Simmetrik shifrlash 
2.
Asimmmetrik shifrlash 
3.
RSA nima? 
4.
Eyler funksiyasi manosi nima? 
III-Bob. AXBOROT XAVFSIZLIGINI TA‟MINLASHNING USUL VA 
VOSITALARI. 
10-Mavzu:Identifikatsiya, autentifikatsiya va avtorizatsiya. 
Tayanch iboralar:
Identifikatsiya, autentifikatsiya,avtorizatsiya
 
Tizim resurslarini boshkarish bilan bog‗lik bo‗lgan xavfsizlik muammosi 
uchun ruxsatlarni 
nazoratlash terminini 
―soyabon‖ sifatida 
foydalanish 
bo‗ladi. Mazkur soxaga oid tushuntirishlarni olib borganda 3 ta asosiy muxim 
bo‗lgan soxa mavjud: identifikatsiya, autentifikatsiya va avtorizatsiya. 
Identifikatsiya
- shaxsni kimdir deb davo qilish jarayoni. Masalan, siz 
telefonda uzingizni tanitishingizni identifikatsiyadan o‗tish deb aytish mumkin. 
Bunda siz uzingizni, masalan, ―Men Sherzodman‖ deb tanitasiz. Bu urinda 
―Boxodir‖ 
sizning identifikatoringiz bo‗lib 
xizmat 
qiladi. 
Shunday 
qilib, identifikatsiya - subyekt identifikatorini tizimga yoki talab qilgan subyektga 
taqdim etish jarayoni hisoblanadi. Bundan tashkari, elektron pochta tizimida ham 
pochta manzilni - identifikator sifatida karash mumkin. Pochta manzilini taqdim 
etish jarayonini esa identifikatsiyalash jarayoni sifatida karash mumkin. Elektron 
pochta tizimida pochta manzili takrorlanmas yoki unikal bo‗ladi. Shundan kelib 
chikib aytish mumkinki, foydalanuvchining identifikatori tizim ichida unikal va 
takrorlanmasdir. 
Autentifikatsiya - foydalanuvchini (yoki biror tomonni) tizimdan foydalanish 
uchun ruxsati mavjudligini anikdash jarayoni. Masalan, foydalanuvchini shaxsiy 

---

79 
kompyuterdan foydalanish jarayonini olsak. Dastlab kirishda foydalanuvchi o‗z 
identifikatorini (Ya‘ni, foydalanuvchi nomini) kiritadi va u orqali tizimga o‗zini 
tanitadi 
(identifikatsiya 
jarayonidan 
o‗tadi). 
Shundan 
so‗ng, 
tizim 
foydalanuvchidan taqdim etilgan identifikatorni xaqiqiyligini tekshirish uchun 
parolni suraydi. Agar identifikatorga mos parol kiritilsa (Ya‘ni, autentifikatsiyadan 
o‗tsa), foydalanuvchi kompyuterdan foydalanish imkoniyatiga ega bo‗ladi. Boshqa 
so‗z bilan aytganda, autentifikatsiyani foydalanuvchi yoki subyektni xaqiqiyligini 
tekshirish jarayoni deb aytish mumkin. 
Autentifikatsiyadan o‗ttandan so‗ng foydalanuvchi tizim resursidan 
foydalanish 
imkoniyatiga 
ega 
bo‗ladi. 
Birok, 
autentifikatsiyadan 
o‗tgan foydalanuvchiga 
tizimda 
ixtiyoriy 
amallarda 
bajarishga 
ruxsat 
berilmaydi. Masalan, autentifikatsiyadan o‗tgan imtiyozga ega foydalanuvchi 
uchun 
dasturlarni 
o‗rnatish 
imkoniyatini 
berilishi 
talab 
etilsin. 
Xo‗sh, autentifikatsiyadan o‗tgan foydalanuvchiga kanday qilib ruxsatlarni 
cheklash mumkin? Mazkur masalalar bilan aynan, avtorizatsiya soxasi 
shugullanadi. 
Avtorizatsiya
- identifikatsiya, 
autentifikatsiya 
jarayonlaridan o‗tgan 
foydalanuvchi uchun tizimda bajarishi mumkin bo‗lgan amallarga ruxsat berish 
jarayonidir. 
Xavfsizlik soxasida terminlar standartlashtirilgan ma‘nolaridan ayri 
qo‗llaniladi. Xususan, ruxsatlarni nazoratlash ko‗p xollarda avtorizatsiyaga 
sinonim sifatida ishlatiladi. Birok, mazkur kursda ruxsatlarni nazoratlash kengroq 
qaraladi. Ya‘ni, 
avtorizatsiya 
va autentifikatsiya 
jarayonlari 
ruxsatlarni 
nazoratlashning qismlari sifatida qaraladi. 
Yuqorida keltirilgan atamalarga berilgan ta‘riflarni umumlashtirgan xolda 
quyidagicha xulosa qilish mumkin: