O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi f. I. Xaydarov n. I. Xalilova

Xayol jarayonlarining nerv-fiziologik asoslari 
Xayol qilish jarayoni juda ham murakkab aks ettirish jarayoni bo’lishiga 
qaramay, uning asosida yotgan fiziologik mexanizmlarni akademik. 
I.P. 
Pavlovning
oliy nerv-faoliyati haqidagi ta'limoti asosida ma'lum darajada 
tushuntirib o’tish mumkin. Xayolning nerv fiziologik asosida ham miyaning 
po’stida ilgari hosil qilingan vaqtli aloqalarning (assosiasiyalarning) yana qayta 
tiklanib, bir-biri bilan yangicha qo’shilish jarayoni yotadi. Shuni ham aytish 
kerakki, bosh miya yarim sharlarida ilgari hosil qilingan vaqtli aloqalar birin-ketin 
tiklanadilar va binobarin ularning qo’shilishlari ham asta-sekin yuzaga keladi. Ana 
shuning natijasida bosh miyaning po’stida inson o’z shaxsiy hayotida hech qachon 
idrok qilmagan narsalarning obrazlari paydo bo’ladi. Bu obrazlarning ko’pi 
voqelikka mutlaqo to’g’ri kelmaydi va natijada tormozlanib holadilar. Boshqa 
birlari esa voqelikka to’g’ri kelganligi hamda inson faoliyati uchun miyadan yangi 
imkoniyatlar 
ochib 
bergani 
tufayli 
amaliy 
faoliyat 
natijalari 
bilan 
mustahkamlanadilar. Xayol qilish jarayoni hamisha nutq orqali amalga oshirilishi 
tufayli nutqning nerv-fiziologik asosida ikkinchi signallar tizimining faoliyati ham 
faol qatnashadi. Bundan tashqari xayol qilish jarayonida diqqat, xotira, tafakkur va
iroda jarayonlari ham ishtirok qiladi. Ana shu nuqtai nazardan olganda xayolning 
(xususan ijodiy xayolning) nerv fiziologik mexanizmlarni to’la tushuntirib berish 
uchun yetarli ilmiy ma'lumotlar yo’q. hozirgi kunda fan va texnikaning juda tez 
temp bilan rivojlanishi ijodiy xayol jarayonining oldiga katta vazifalar qo’ymoqda. 
Masalan, kosmik fazoni zabt etish, insonning oyga chiqishi, murakkab aqlli 
mashinalarning yaratilishi va shu kabilar inson tafakkuri hamda ijodiy xayolning 
yuksak taraqqyoti natijasida qo’lga kiritilmoqda. 
Odamning uyg’oq paytida yuzaga keladigan xayol jarayoni ma'lum darajada 
tartibot va ixtiyoriy xarakterga ega bo’ladi. Shuning uchun odam o’zining xayol 
qilish jarayonini oldidagi maqsad va vazifalarga bo’ysindira oladi. Odam o’zining 
bilimlari, tushunchalariga asoslangan holda xayoliy obrazlarning paydo bo’lishini 
idora qila oladi.
Bosh miya katta yarim sharlarining barcha tomonlari tormozlanib, odam 
uxlagan paytida ham xayol tush ko’rish shaklida yuzaga keladi. Odatda odam 
uxlay boshlagan paytida ikkinchi signallar tizimining faoliyati bilan bog’liq 
bo’lgan nerv hujayralari hammadan oldin tormozlanadi. Uyqu bilan bog’liq 
bo’lgan tormozlanish jarayoni miyaning hamma joyiga baravar ravishda 
tarqalmaydi. Natijada ayrim joylar tormozlanmasdan holadi va kutilmagan 
darajada ajoyib munosabatlarga kirisha boshlaydi. Ana shuning uchun tush ko’rish 
ikkinchi signallar tizimining nazoratisiz juda betartib, pala-partish ravishda yuzaga 
keladigan assosiasiyalardan iborat bo’ladi.

---

222