O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi f. I. Xaydarov n. I. Xalilova

Xayolning realligi
- voqelikni to’g’ri aks ettiruvchi xayoliy obrazlarning 
yaratilishi, geniylarni xayolining kuchi real xayoldir. Masalan, kosmosga uchish 
xayolni oldindan tasavvur etish. Xayolning realligi odamning tajribasiga, bilimiga, 
tafakkuriga bog’liq bo’ladi. Obrazlar amalga oshmasa, bu real xayol bo’lmaydi, 
balki fantastik xayol bo’ladi. Bolalarda xayol kattalarga taqlid qilish orqali o’sadi. 
Bolalarda fantaziya juda kuchli, masalan, ular oddiy cho’pni "uchqur ot" deb 
tasavvur qilib o’ynaydilar. Ularni qahramon deb his qiladilar. Yasli yoshiga 
nisbatan boqcha yoshidagi bolalar xayoli bir muncha kengroq bo’ladi. Ularda 
xayol asosan kengroq bo’ladi. Bola kattalarga taqlid qilib, shofyor, doktor bo’ladi 
va hokazo. Bog’cha yoshidagi bolalarda xayol ixtiyoriy bo’ladi. Masalan, katta 
odam bolaga kubiklardan uy yasash, rasm chizish kabi topshiriqlar beradi. Bog’cha 

---

226 
yoshidagi bolalarning xayoli kattalar bilan muloqotda bo’lish ta'sirida o’sadi. 
Bolalar ertaklarni tinglashni, voqealarni eshitishni yoqtiradilar.
Kattalarning fikrlarini eshitish natijasida bolalarda ular hali ko’rmagan 
narsalar to’g’risida obrazlar paydo bo’ladi. Bolalar o’yin vaqtida erkin obrazlarni 
yaratadilar.
Kichik yoshdagi bolalar xayolining o’sishi uchun tarbiyachining olib 
boradigan mashg’ulotlari, turli o’yinlarini tasavvur etishlari katta ahamiyatga ega. 
Asosan qiziqishlar xayolning o’sishiga yordam beradi.
Xayol faoliyati kuchli bo’lsa uning mazmuni kengroq idrok qilinadi. Xayol 
tasavvurlari esda olib qolish, esga tushirish bog’lanishlarini vujudga keltirish 
uchun tayanch bo’ladi. Tafakkur jarayonidagi yaqqollik xayol faoliyati tufayli 
sodir bo’ladi. Xayol faoliyati tufayli tug’iladigan hislar ko’pincha ancha kuchli va 
barqaror hislar bo’ladi.
Xayolning asosiy xususiyatlari 
Xayol jarayoni va uning vujudga kelishi bir qancha sharoitlarga bog’liqdir. 
Xayol har doim ma'lum bir yo’nalishga ega. Odatda vujudga kelgan xayol 
odamning o’z faoliyati davomida nimaga intilayotgani, nimani istayotgani bilan 
bog’liq bo’ladi. Masalan, tarbiyachi tarbiyalangan bolalarning kim bo’lib 
yetishishlarini xayolan ko’z oldiga keltirib ko’radi.
Xayol jarayonining xususiyatlaridan biri shundan iboratki, xayol odamning 
ehtiyojlari, qiziqishlari va o’z oldiga qo’ygan vazifalari bilan bog’liq holda yuzaga 
keladi. Lekin shuni aytib o’tish lozimki, odamning ehtiyojlari va qiziqishlari 
hamma vaqt ham istagan narsalarga erishavermaydi. Ko’proq odamning xayolida 
hamma vaqt qo’rqinchli narsalar gavdalana boradi.
Ana shu paytdagi ehtiyojining ta'siri bilan odamning xayoli o’tmishda idrok 
qilingan narsalardan hosil bo’lgan tasavvurni ijodiy ravishda qayta ishlab, yangi 
obrazlar yarata boshlaydi.
Xayol jarayonining o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, xayol 
xamisha boy tajriba hamda bilimlarga asoslanadi. Agar bilim yetishmasa, xayoliy 
tasavvur hosil bo’lmaydi. Masalan, kichik maktab yoshidagi o’quvchilarga 
qadimgi davr insonlari haqida gapirilsa, ular xuddi hozirgi zamon kishilari singari 
tasavvur qiladilar. Buning asosiy sababi bilimlarning yetishmasligi, shuningdek 
mazkur yoshdagi bolalar tarixiy muzeylarda bo’lmaganliklari, teatrlarga tushib, 
tarixiy asarlarni ko’rmaganliklari, tarixiy kinolarni hali juda kam ko’rganliklari 
tufayli bunday tasavvurlarni hosil qilishning uddasidan chiqa olmaydilar.
Xayol jarayonining o’ziga xos xususiyatlaridan navbatdagisi xotira 
tasavvurlarini analiz va sintez qismidan iboratdir. Xayol uchun material bo’ladigan 
tasavvurlar xayol yaratib berayotgan obrazlarga ko’pincha to’liq holda kirmasdan, 
balki qisman faoliyatida ro’y beradi. Bunda muayyan tasavvurlardan ajratib 
olingan elementlarni boshqa tasavvurlar bilan qo’shish va bir turkum qilish 
jarayoni ro’y beradi. Mana shunday sintez qilish faoliyatida foydalanadilar, ular 
ya'ni yozuvchilar o’z asarlaridagi haydnomalarning tiplarini bir qancha ayrim 
tasavvurlardan vujudga keltiradilar.
Nihoyat xayolning o’ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, agar idrok 
obrazlari ayni hozirgi paytdagi narsalar bilan bog’liq bo’lsa, xotira obrazlari o’tgan 

---

227 
zamondagi narsalarning obrazlarini tiklash bilan bog’liq bo’lsa, xayoliy yo’l bilan 
yaratilgan obrazlar esa hozirgi va o’tgan zamongagina emas, balki kelajak 
zamonga, odam kelajakda nima ishlar qilishini xayolan tasavvur qilib ko’rish bilan 
bog’liq bo’lishi mumkin.