O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi f. I. Xaydarov n. I. Xalilova

Inson ongining rivojlanishi 
Inson psixikasi bilan eng yuksak taraqqiy etgan hayvon psixikasi o’rtasida 
katta farq mavjud. Hayvonlar "tili"bilan inson tilini hech bir jihatdan taqqoslab 
bo’lmaydi. Hayvon o’z to’dasidagi boshqa o’ziga o’xshash hayvonlarga ayni 
chog’dagi bevosita vaziyat bilan cheklangan hodisalar haqida faqatgina signal 
berolsa, inson til yordami bilan boshqa odamlarga o’tgan, hozirgi va kelgusi 
zamondagi narsalar haqida axborot berishi va ularga ijtimoiy tajribani o’tkazishi 
mumkin.
Hayvon va odam tafakkurining bir-biridan farq qilishi ular 
tili o’rtasidagi
farqqa bog’liqdir. Inson abstrakt tafakkurga, hayvon esa amaliy tafakkurga ega. 
Odam zaruriyatga mos ravishda ongli suratda ish ko’rish qobiliyatiga ega. 
Qurol 
yasash va uni asrash
qobiliyatiga egalik odam psixikasi bilan hayvon 
psixikasining bir-biridan ajratuvchi ikkinchi muhim farq hisoblanadi. Konkret 
vaziyatdan tashqarida hayvon hech vaqt qurolni boshqa narsalardan farqlab, qurol 
sifatida ajratmaydi va uni keyinchalik foydalanish uchun saqlab qo’ymaydi. Aniq 
vaziyatda qurol o’z rolini o’tab bo’lgach, shu zahotiyoq, hayvon uchun qurollik 
sifatini yo’qotadi. Odam ilgaridan o’ylab qo’yilgan reja bilan qurol yasaydi, 
quroldan tegishli maqsadlarda foydalanadi hamda uni saqlab qo’yadi. Odam 
nisbatan doimiy buyumlar olamida yashaydi. Odam quroldan foydalanish 
tajribasini boshqalardan o’rganadi va o’zi bu tajribani boshqalarga o’rgatadi. Odam 
psixik faoliyatining hayvonlar psixikasidagi uchinchi farqi shuki, 
inson o’zidan 
keyingi avlodlarga ijtimoiy tajriba qoldiradi
. 
Odam bilan hayvon o’rtasidagi to’rtinchi g’oyat muhim farq 
hissiyot 
o’rtasidagi farqdir. Rivojlanish sharoitlarining turlicha bo’lishi odam psixikasining 
hayvon psixikasidan ajratuvchi muhim farqlardan hisoblanadi. Agar odam 
insoniyat tajribasini o’zlashtirmas ekan, o’ziga o’xshagan odamlar bilan 
munosabatga kirishmas ekan, shaxs sifatida tarkib topmaydi. Inson ongining 

---

35 
rivojlanishiga asosiy omil mehnat faoliyati, ya'ni odamlarning birgalikda qurol 
yasash va undan foydalanish faoliyatlari bo’lgan.
Mehnat faoliyati ijtimoiy munosabatlar taraqqiyotiga ta'sir qiladi, ijtimoiy 
munosabatlarning rivojlanishi esa mehnat faoliyatining takomillashuviga ta'sir 
ko’rsatadi. Inson ongi mehnatda rivojlanadi. Inson ongi evolyusion taraqqiyot 
jarayonida aks ettirishning eng yuksak shakli sifatida maydonga kelib, ong tufayli 
odam moddiy dunyodagi narsalarning ob'ektiv, barqaror xususiyatlarini ajrata oladi 
va shu asosda tevarak-atrofdagi voqelikni o’zgartira oladi. Demak, inson 
psixikasining oliy bosqichini ong deb atash mumkin.