O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi м. T. Asqarova

Reja: 
3.1. Iqtisodiy o‘sish omillari, ularning tasniflanishi.
3.2. Iqtisodiy o‘sish omillariga bo‘lgan yondashuvlar. 
3.1. Iqtisodiy o‘sish omillari, ularning tasniflanishi 
Har bir mamlakat iqtisodiy о‘sishga ta’minlashga intiladi, chunki iqtisodiy 
о‘sish, 
birinchidan,
milliy mahsulot hajmi va daromadning kо‘payishiga, 
ikkinchidan,
resurslardan samarali foydalanishga, 
uchinchidan,
yangi-yangi 
ehtiyojlar va imkoniyatlarning paydo bо‘lishiga, 
tо‘rtinchidan,
xalqaro bozorlarda 
mamlakat nufo‘zining oshishiga olib keladi. 
Iqtisodiy о‘sish doimo iqtisodiy va noiqtisodiy omillar ta’siri natijasida kelib 
chiqadi. Iqtisodiy nazariyada iqtisodiy о‘sish omillari deganda ishlab chiqarishning 
real hajmini kо‘paytirish, о‘sish samaradorligi va sifatini oshirish imkoniyatlarini 
belgilaydigan 
hodisalar 
va 
jarayonlar 
tushuniladi. 
Iqtisodiy 
omillarga 
foydalanilayotgan resurslar miqdorini oshirish va sifatini takomillashtirish omillari 
kirsa, noiqtisodiy omillar о‘z ichiga siyosiy, harbiy, geografik, iqlimiy, milliy va 
madaniy omillarni oladi. 
Iqtisodiy о‘sishga ta’sir qilish mexanizmiga kо‘ra omillar bevosita va 
bilvosita omillarga bо‘linadi.
Iqtisodiy о‘sishga bevosita ta’sir kо‘rsatuvchi iqtisodiy omillarga 
quyidagilar kiradi: 
-
tabiiy resurslar soni va sifati; 
-
mehnat resurslari soni va sifati; 
-
asosiy kapital hajmi; 
-
texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish;
-
jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanish darajasi; 

---

28 
Agar iqtisodiyotning qisqa muddatli holati kо‘prok yalpi talab bilan 
belgilansa, uzoq davrga iqtisodiyotning rivojlanishi kо‘proq ishlab chiqarish 
imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shu sababli iqtisodiy о‘sishni modellashtirishda 
diqqat markazida real sektor turadi. 
Ikkinchi guruh omillari jamiyatdagi iqtisodiy о‘sish potensialini yuzaga 
chiqarish imkonini beruvchi omillar – talab va taqsimot omillari, ya’ni bilvosita 
omillar kiritiladi: 
-
bozorning monopollashuvi darajasining pasayishi; 
-
iqtisodiyotdagi soliq muhiti; 
-
kredit-bank tizimi samaradorligi; 
-
iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlarining о‘sishi; 
-
eksport hajmining о‘sishi; 
-
iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta taqsimlash imkoniyatlari; 
-
daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi. 
Bir qancha xorij adabiyotlarida, jumladan, YE.I. Lavrovning “Iqtisodiy 
о‘sish. Nazariya va muammolar” asarida iqtisodiy о‘sish omillari quyidagicha 
klassifikatsiyalanadi:
3
-
taklif omillari. 
-
taqsimot omillari. 
-
iste’molga bog‘liq omillar — talab omillari. 
Tovarlar va xizmatlar taklifi omillari, iste’mol omillari — tо‘lov qobiliyatiga 
ega bо‘lgan talab ishlab chiqarish omillari hisoblanadi. Ushbu talab shaxsiy 
tasarrufdagi daromadga bog‘liq bо‘ladi. 
Taklifga ta’sir etuvchi va oqibatda iqtisodiy о‘sish darajasiga ta’sir 
kо‘rsatuvchi asosiy omillar quyidagilar xisblanadi: 
1)
Mehnat resurslarining malakalilik darajasi, band aholining ilmiy 
salohiyati, sog‘liqni saqlash sifati, menedjment sifati va milliylik jihatlari 
(boshqaruv omili), jamiyatning jinsiy va yosh tarkibi-bu guruh omillarni inson 
omili deb ataymiz. 
3
 
Лавров Е.И., Капогузов Е.А. “Экономический рост. Теории и проблемы”. Уч. Пос. ОмГУ, 2006-214с.
 

---

29 
2)
Mineral xomashyo resurslarining zaxira kо‘lami, ularni о‘zlashtirish 
darajasi, о‘zlashtirishning mehnattalablilik darajasi, resurslarning sifat darajasi 
(masalan neftni kayta ishlash uning tabiiylik darajasiga bog‘liq). Barcha ushbu 
omillarni xom ashyo resursi deb belgilashimiz mumkin. 
3)
Jamiyatning 
texnologik 
rivojlanganlik 
darajasi, 
ilmiy 
texnika 
taraqqiyotidan 
foydalana 
olish 
darajasi, 
kapital 
bilan 
qurollanganlik 
(ta’minlanganlik) darajasi, mehnat taqsimoti omili, shu jumladan xalqaro mehnat 
taqsimoti, kommunikatsiya, aloqaning rivojlanganlik darajasi. Bu turdagi omillar 
guruhini texnologik resurslar deb nomlaymiz. 
4)
Jamiyatning 
ijtimoiy-iqtisodiy 
to‘zilishi, 
ijtimoiy 
institutlarning 
rivojlanganlik darajasi, davlat siyosatining yо‘naltirilganligi (mavjud rivojlanish 
darajasi, iqtisodiy о‘sish, о‘sish darajasi barqarorligini ta’minlashga), jamiyatdagi 
ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikning mavjudligi, aholining davlat institutlariga 
bо‘lgan ishonchi, rivojlanishga moyillik. Omillarning ushbu guruhi ijtimoiy yoki 
institusional resurslar hisoblanadi. 
E. 
Denison tomonidan mehnat xarajatlari va mehnat unumdorligining 
о‘sishishiga ta’sir etuvchi omillarining Amerika iqtisodiyotiga bо‘lgan ta’siri 
о‘rganilib chiqilgan
4
. Uning izlanishlaridan shu narsa ma’lum buldiki, ishlab 
chiqarishning qо‘shimcha о‘sishining uchdan bir qismi mehnat xarajatlarining 
о‘sishiga, kolgan uchdan ikki qismi esa mehnat unumdorligining о‘sishiga bog‘liq 
ekan. Mehnat xarajatlari kulami ikki yirik omillar guruxi orqali amalga oshiriladi: 
iqtisodiyotda band bо‘lgan aholi sonining о‘sishi evaziga, yani ekstensiv о‘sish 
evaziga hamda mehnat intensivligining о‘sishi evaziga. Mehnat intensivligining 
о‘sishi asosan jamiyatning 
ijtimoiy-iqtisodiy 
to‘zilishi, 
mamlakatning 
rivojlanganlik darajasi, xо‘jalik yuritishning turlariga bog‘liqdir. Ushbu omillar 
mamlakat va uning aholisining faravonlik darajasini ifodalaganligi sababli о‘ta 
muhim omillar hisoblanadi. 
Iqtisodiy о‘sishga ta’sir etuvchi muhim omillardan biri bu – investitsiya 
meyori hisoblanadi. Investitsiya meyori iqtisodiyotning sog‘lomligini aks ettiradi 
4
Денисон Э. “Иследование различий в темпах экономического роста. “М.: Прогресс, 1971 й. – 645 с. 

---

30 
va iqtisodiyotda modernizatsiyalashni va tarkibiy о‘zgarishlarni amalga 
oshirishning asosi hisoblanadi. Modernizatsiya jarayonlarini amalga oshirayotgan 
о‘tish iqtisodiyotiga ega va rivojlanayotgan mamlakatlarda investitsiya meyori va 
iqtisodiy о‘sish sur’atlari о‘rtasida korrelyatsion aloqalar, bog‘liqliq mavjud. 
Masalan, Xitoyda oxirgi 20 yil mobaynida iqtisodiy о‘sish sur’atlari barqaror 
darajada bо‘lishining sababi investitsiya meyorining 41-45 foiz oralig‘ida bо‘lishi 
hisoblanadi.
5
Tahlillar kо‘rsatishicha, investitsiya meyori о‘tish iqtisodiyotiga ega 
mamlakatlarda milliy valyutada va joriy baholarda hisoblanadi. Ushbu holat 
investitsiya meyori miqdorining sun’iy ravishda oshishiga olib keladi. Kо‘pchilik 
mutaxassislar fikricha, о‘tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda, xususan 
Rossiyada, 
modernizatsiya 
jarayonlarini 
amalga 
oshirish, 
iqtisodiyotni 
innovatsiyaviy rivojlantirish yо‘liga о‘tkazish, barqaror iqtisodiy о‘sish sur’atiga 
ega bо‘lish uchun investitsiya meyori 35-40 foiz atrofida, О‘zbekistonda esa, 28-
30 foiz atrofida bо‘lishi kerak. 
Bundan tashqari, iqtisodiy о‘sish milliy jamg‘arish normasi, aholining 
savodxonlik va bilimlilik darajasi hamda iqtisodiyotning ochiqlilik darajasiga 
bevosita bog‘liqdir. Davlat institutlari tomonidan daromadlarning qayta 
taqsimlanish omili haqida gap ketganda turli xil holatga yuz kelishimiz mumkin. 
YAIM tarkibidagi davlat xarajatlarining orttirilishi iqtisodiy о‘sishga ikki 
tomonlama ta’sir kо‘rsatishi mumkin. Ushbu kо‘rsatkichning meyoriy darajasidan 
oshib ketishi, oqibatda iqtisodiy о‘sishni tо‘sqinlik qilishi mumkin.