O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi м. T. Asqarova

 
 
4.4. Mahsulot sifatining о‘zgarish modeli 
Oldingi bо‘limda iqtisodiy о‘sishga ilmiy-texnik taraqqiyotning gorizontal 
turini va vertikal turini ta’sirini kо‘rib chiqdik. Ushbu holatni yakuniy mahsulotga 
ham kо‘rib chiqish mumkin. Bu holda ilmiy texnik taraqqiyot gorizontal ta’siri 
mahsulot turini (assortiment) kо‘payishiga, vertikal ta’siri mahsulot sifatini 
о‘zgarishi olib keladi. Ushbu jarayonni о‘rganishda Grosman va Xelpman 
modelidan foydalanish mumkin. Grasman va Xelpman ushbu jarayonni “Jahon 
iqtisodiyotida innovatsiya va о‘sish” (1991) nomli kitobida keng yoritilgan. 

---

47 
Modelning asosiy jihati shundaki, unga iste’molchi nafliligi funksiyasi 
kiritilgan. Ushbu jihat modeldan xulosa chiqarishga yordam beradi. Iste’molchi 
nafliligi nafaqat hajmidan, balki uning tarkibidagi mahsulot turi, sifatini 
о‘zgarishini о‘z ichiga oladi. Shuning uchun modelga iste’mol tovarlari hajmini 
о‘rniga, mahsulot turini inobatga oluvchi iste’mol indeksi kiritilgan. 
Modelning asosiy g‘oyasi shundaki, iste’molchi iste’mol tovarlari turini 
kо‘paytirish orqali nafliligini oshiradi. Natijada iste’molchi iste’mol tovarlari turini 
oshirishi bilan iste’mol indeksi bilan bir qatorda iste’molchi nafliligi oshishiga olib 
keladi. 
Ushbu holat iste’molchi о‘zini tanloviga asoslanadi, ya’ni: yangilik hohishi, 
alohida belgilarga e’tibor berishi, originallik va boshqalar. Bu esa mahsulot turini 
kо‘payishiga olib keladi. Hattoki mahsulot sifatini yaxshilanishini inobatga 
olmagan holda tovar va xizmatlarning turi iqtisodiy о‘sishga kuchli ta’sir 
kо‘rsatadi. Bu holda, iste’mol hajmi 2-3 xil navdagi tovar va xizmatlar bilan 
chegaralanib qolmay, 50-10 xil navli tovar xizmatlar bо‘lishi nazarda tutiladi. 
Oddiy iste’molchining ma’lum vaqt oralig‘idagi naflilik funksiyasi 

doimiy о‘zgaruvchan elastiklik bilan ifodalaniladi, u esa 
t
N
turdagi har kunlik 
iste’mol tovarlari turiga bog‘liq bо‘ladi. 



0
)
(
dt
t
V
e
pt
→







1
1
)
(
v
v
U
→ 
1
0
)
(













t
N
t
t
di
i
x
V
1


(1)
Bu yerda 
r – 
iste’molchining vaqt oralig‘idagi tanlovi subyektiv diskont 
stavkasi; 
V 
– mahsulot turini inobatga olgan holda iste’mol indeksi; 

- 
mahsulotlarning iste’mol qilinishi elatikligi; 
t
– tovar miqdori, vaqt о‘tishi bilan 
kо‘payib boruvchi 0 dan N gacha; N – t vaqtda mavjud tovarlar turi. 
Bu holda iste’mol indeksi tovar turiga bog‘liqligi uzluksiz deb olinadi. Bu 
shart tovarlar turining katta miqdorda deb olingandan kelib chiqgan va har bir 
tovar umumiy miqdorda kichik ulushga ega deb olinadi. Modelga iste’mol 
indeksini tovar miqdori bilan tadqiq qilinsa xato bо‘lmaydi. Bu holda iste’mol 
indeksini quyidagicha ifodalash mumkin:

---

48 













N
i
i
N
i
i
c
C
c
C
0
1
0
~
)
(
~


, 
1


(2)
 
Iste’molchi oldida ikki muammo yuzaga kelishi mumkin: birinchidan, 
iste’molchi 
t
N
te’molni mksimallashtirish kerak, statistik maksimallashtirish: 
nafliligi eng yuqori mahsulotni tanlashi kerak; ikkinchidan, shu vaqtda naflilikni 
maksimallashtirish uchun optimal hajmda mahsulot sotib olishi kerak, dinamik 
maksimallashtirish. Bu holda iste’molchi budjet chegarasi quyidagicha 
ifodalaniladi: 




t
N
t
t
t
t
t
L
w
di
i
x
i
p
B
R
B
0
)
(
)
(

(3) 
Bu yerda, 
t
B
- iste’molchi nominal aktivlari, 
t
R
- nominal foiz stavkasi, 
)
(
i
p
t
- bir birlik mahsulot narxi, 
t
w
- nominal ish haqqi, 
L 
- mehnat hajmi. 
Iste’molni statistik optimallashtirish uchun ma’lum vaqt oralig‘ida 
о‘zgaruvchilar belgilab olinadi va ushbu vaqtdagi 
z 
daromadning budjet chegarasi 
quyidagicha ifodalaniladi: 


t
N
z
di
i
x
i
p
0
)
(
)
(
(4) 
Oniy naflilik funksiyasi ushbu budjet chegarasiga qarab quyidagicha 
maksimallashtirish mumkin: 
















1
0
1
)
(
max
t
N
i
t
di
t
x
v
,
1


(5) 
Natijada Lagranj usuli orqali quyidagicha ifodalash mumkin: 
)
(
)
(
1
1
1
i
p
i
x












(6) 
i
– tovarga bо‘lgan istemolchi nafliligiga optimizatsion shartini qо‘ysak, u holda 
quyidagi natijaga erishamiz: 




















1
1
)
(
)
(
i
p
i
x
(7) 
Bu yerda, 

- 
i 
tovarga bо‘lgan talabning narx bо‘yicha elastikligi. 

---

49 
Modelga ilmiy tadqiqot sektorini kiritishda Grossman va Xelpman ishlab 
chiqarish funksiyalariga Pol Romer modelidagi yangi ishlanmalarning oqimni 
tashqi samarasidan foydalangan. Tadqiqot sektori modelda quyidagi kо‘rinishga 
ega bо‘ladi: 
t
t
L
N
b
N
2
2


(8) 
Bu yerda, 
2
b
-
tadqiqot sektorining samaradorlik kо‘rsatkichi, 
t
N
- mavjud 
tovarlarning kо‘paygan qismi, 

t
L
2
tadqiqot sektoridagi mehnat hajmi. Jumladan 
t
L
1
yakuniy sektordagi mehnat hajmi. 
Iqtisodiyotdagi umumiy mehnat hajmi doimiy bо‘lib, u quyidagicha 
ifodalaniladi: 
const
L
L
L
t
t



2
1
(9) 
Modelda mehnat yagona о‘zgaruvchi ishlab chiqarish omili sifatida olingan. 
Mavjud mahsulot hajmining oshishi tadqiqot sektori samaradorlik kо‘rsatgkichiga 
ijobiy ta’sir kо‘rsatadi. Modelda oldingi ilmiy texnik ishlanmalar yangi jarayonga 
ta’sir kо‘rsatishi inobatga olingan. Raqobat muhitida patentdan foyda olish 
chegaralanganligi deb faraz qilingan.