O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi м. T. Asqarova

5.4. Mamlakatimiz iqtisodiyotida pul-kredit sektorining о‘rni va 
mohiyati
«Bank» tushunchasi qadimiy fransuzcha bang va banca sо‘zlaridan kelib 
chiqqan bо‘lib, «sarrof kursisi, dо‘koni» degan ma’noni anglatadi. Bunday 
tushuncha tarixchilarning taxminan 2000 yil muqaddam faoliyat kо‘rsatgan 
bankirlar haqidagi ma’lumotlarida ham mavjud. 
Pul munosabatlarining rivojlanishi banklarni yuzaga keltirgan. Bank 
iqtisodiyot ishtirokchilarining pul yuzasidan bо‘lgan aloqalariga xizmat qiluvchi 

---

59 
institut (muassasa)dir. Pul bilan bog‘liq xizmatlarni kо‘rsatuvchi tashkilotlar kо‘p, 
ammo ularning markazida banklar turadi. О‘zbekiston Respublikasining «Banklar 
va bank faoliyati tо‘g‘risida»gi qonunida, bank nima, degan savolga quyidagicha 
javob topish mumkin: 
Bank - tijorat tashkiloti bо‘lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan faoliyat 
turlari majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir. 
О‘zbekistondagi bank tizimi О‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki, 
aksiyadorlik-tijorat banklari va xususiy banklardan iboratdir. 2018 yil holatiga 
kо‘ra О‘zbekiston Respublikasi bank tizimi 27 tijorat bankini о‘z ichiga oldi. 
Banklar pul olamini harakatga keltiruvchi motor – yurak, pul bilan 
bо‘ladigan hisob-kitoblarni amalga oshiradi. Hamma pul tо‘lovlari (transfertlar) 
banklar orqali о‘tadi. Banklar quyidagi ishlarni amalga oshiradi: 
- pul va qimmatli buyumlarni omonatga olib, saqlab beradi; 
- pul bilan bо‘ladigan hisob-kitob opretsiyalarini, xususan, pul tо‘lash
ishlarini bajaradi; 
- chet el valyutasini sotadi va sotib oladi; 
- о‘z qо‘lidagi pulni qaytarish, foizlilik va muddatlilik sharti bilan unga 
(muhtojlarga) qarz (ssuda)ga beradi, ya’ni, kredit bilan shug‘ullanadi; 
- о‘z puliga aksiya sotib olib, uni boshqa sohaga joylashtiradi; 
- biznes yuzasidan maslahat beradi va hokazo. 
Bank ishi pul olamida bо‘ladigan biznesdir. Bank biznesi foyda topish 
maqsadida yuritiladi. 
Markaziy bankning monopollik mavqei uning mamlakatdagi pul va 
pirovard natijada iqtisodiy barqarorlik uchun alohida javobgar ekanligi bilan 
chambarchas bog‘liq. 
О‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining bosh maqsadi va asosiy 
vazifalari quyidagilar: 
“Markaziy banning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini 
ta’minlashdan iborat. 
Asosiy vazifalari: 

---

60 
Monetar siyosatni hamda valyutani tartibga solish sohasidagi siyosatni 
shakllantirish, qabul qilish va amalga oshirish; 
О‘zbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil 
etish va ta’minlash; 
Banklar,kredit uyushmalari va garovxonalar faoliyatini litsenziyalash 
hamda tartibga solish,banklar, kredituyushmalari, garovxonalarni nazorat qilish, 
qimmatbaho qog‘ozlar blankalari ishlab chiqarishni litsenziyalash; 
О‘zbekiston Respublikasining rasmiy oltin valyuta rezervlarini, shu 
jumladan kelishuv bо‘yicha hukumat rezervlarini saqlash va tasarruf etish; 
Davlat budjeti kassa ijrosini Moliya vazirligi bilan birgalikda tashkil 
etishdan iboratdir”
*
Tijorat banklari Markaziy bankda о‘z qisqa muddatli va о‘rta muddatli 
majburiyatlaridan muayyan foiz hajmida eng kam zaxira deb yuritiladigan foizsiz 
omonatlarni saqlashga majbur. 
Markaziy bank banklar faoliyatini nazorat qilishda о‘zining mintaqaviy 
bо‘linmalari orqali kredit muasasalaridan majburiy ravishda axborot, oylik hisobot 
va yillik yakuniy balans ma’lumotlarini taqdim etish asosida qatnashadi. 
Kredit muassasalarining bо‘ysinishiga qarab bank qonunchiligi hamda 
kredit tizimining pastdan yuqoriga tomon tarkibiy to‘zilishiga muvofiq tarzda bank 
tizimini ikki asosiy: bir bosqichli va ikki bosqichli turga ajratish mumkin. 
Bir bosqichli bank tizimi doirasida barcha kredit muassasalari, jumladan, 
Markaziy bank ham, yagona bosqichda turadi hamda mijozlarga kredit - hisob 
xizmati kо‘rsatishda bir xil vazifalarni bajaradi.
Ikki bosqichli tizimda banklar о‘rtasidagi о‘zaro munosabatlar bо‘yiga 
(vertikal) va eniga (gorizontal) yо‘nalishlarida to‘zilishiga asoslanadi. Vertikal – 
rahbarlik qiluvchi, boshqaruvchi markaz hisoblangan Markaziy bank bilan quyi 
*
О‘zbekiston Respublikasining “О‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tо‘g‘risida”gi Qonuni, 3-
modda,1995yil. 21 dekabr / О‘zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bо‘yicha qonunchilik 
hujjatlari tо‘plami.T.: О‘zbekiston, 2003., 8-.b.

---

61 
bо‘g‘inlar – tijorat va ixtisoslashgan banklar о‘rtasidagi bо‘ysunish munosabatlari, 
gorizontal-turli quyi bо‘g‘inlar о‘rtasidagi teng huquqli sheriklik munosabatlari 
tushuniladi.