O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti

6. Qobiliyat nazariyalari talqini
Rus psixologi A. G. Kovalev o’z tadqiqotlarida qobiliyatning tabiati va tashxis qilish yo’llarini tekshirishga muvaffaq bo’lgan. Muallifning ta'rificha, qobiliyat deganda birorta xususiyatning o’zini emas, balki inson shaxsining faoliyat talablariga javob bera oladigan va shu faoliyatda yuqori ko’rsatkichlarga erishishni ta'minlay oladigan xususiyatlar ansambli yoki sintezini tushunish kerak. Uning ta'kidlashicha, qobiliyatning tuzilishida tayanch va yetakchi xususiyatlarni, va nishoyat, muayyan fonni yoki yordamchi xususiyatlarni farq qilish kerak. Shamma qobiliyatlar uchun asosiy, tayanch xususiyati kuzatuvchanlik- ko’ra bilish ko’nikmasidir. Uning yetakchi xususiyati ijodiy tasavvur qilishdir. A.G.Kovalov yordamchi xususiyatlar qatoriga xotira (u faoliyat talablariga muvofiq ravishda o’ziga xos ko’nikishga ega), emosionallik, ya'ni shis-tuyquga beriluvchanlik (bu xususiyat shaxsning faolligini oshiradi).
Muallif ta'kidlashicha, ilmiy mavshumlash qobiliyatning ikki darajasini farqlash imkonini beradi: reproduktiv aks ettirish darajasi. O’z qobiliyati rivojlanishining birinchi darajasida turgan shaxs bilimlarni juda moshirlik bilan o’zlashtiradi, faoliyatni o’rganib oladi va uni biror namuna orqali amalga oshiradi. Ikkinchi darajada turgan inson esa yangilik yaratishga qodir bo’ladi. Psixologiya fanida qobiliyat tog’risida gap ketganda uchta o’ziga xos konsepsiya mavjudligi ta'kidlanadi. A. G. Kovalev asarida bayon qilinishicha, ulardan biri, qobiliyat shaxsning biologik jishatidan determinlashgan, ya'ni biologik jishatdan boqlangan xususiyatlaridir, qobiliyatning ro’yobga chiqishi va rivojlanishi esa tamomila irsiy fondga boqliq, deb tushuntiriladi. XIX asrda F. Galton, XX asrda Kotslar talant irsiydir, faqat imtiyozli tabaqalarning vakillarigina boy irsiy merosga ega bo’ladilar, degan xulosaga keladilar.
Ikkinchi konsepsiyaning vakillari, qobiliyatni butunlay shayot va tarbiyaning ijtimoiy sharoiti belgilaydi, deb uqtiriladi. Masalan, Gelvesiy o’z davrida, tarbiya yordamida geniy yaratsa bo’ladi, degan edi. Amerikalik olim U. Eshbi, insonning qobiliyati yashab turgan davrida stixiyali ravishda o’zidan o’zi va ongli tarzda ta'lim-tarbiya jarayonida shakllanadi, shularning natijasi o’laroq masalalarni echish uchun tegishli dastlabki rejalar va dasturlar vujudga keladi. Fiziologik olimlar miyaning tuzilishidan individual xususiyatlar bo’lsa, bu shol miyaning funksiyalarida o’z aksini topmasligi mumkin emas, deb qayd qilinadi.
A.G.Kovalev ta'kidlashicha, qobiliyatning uchunchi konsepsiyasining tarafdorlari ancha tog’ri pozisiyada turadilar. So’ngi nazariyada qilinishicha, tabiiy kuchlar, zeshn nishonalari va qobiliyatning rivojlanishi uchun qulay ijtimoiy sharoit mavjud bo’lishi kerak. Muallif zeshn nishonalari deganda anatomik-fiziologik xususiyatlardan ko’ra, ko’proq psixologik-fiziologik xislatlarni tushunish kerakligini uqtiradi. Zeshn muayyan bir faoliyatga (maxsus qobiliyat) yoki shamma narsaga nisbatan ustuvorlik qiziquvchanlikda (umumiy qobiliyat) moyillikda va intilishda ko’rinadi.
A.G.Kovalev Edison fikriga asoslanib ("bunda faqat 1 foizgina geniy bo’lsa, 99 foiz ter to’kish bo’lgan"), shamma buyuk kishilar baqoyat meshnatsevarlikka va katta ishchanlikka ega bo’lganlari sholda, shatto nerv tizimsi tabiiy kuchsiz bo’lsa-da, sub'ektiv ravishda o’z yutuqlarini qobiliyatdan emas, balki meshnatdan deb basholaganlar.
Qobiliyatning rivojlanishi va shakllanishi, birinchidan, ma'lum bir faoliyatga moyillik yoki intilish borligiga va faoliyat natijalarining sifatiga qarab, tegishli tabiiy zeshn nishonalarini aniqlash yo’li bilan, ikkinchidan, mutaxassis rashbarligida tizimli faoliyatga jalb etish orqali shaxsning tabiiy xususiyatlarini chiniqtirish va rivojlantirish yo’li bilan, uchunchidan, umumlashgan aqliy operasiyalarni shakllantirish yo’li bilan, to’rtinchidan, o’quvchining maxsus qobiliyatini kamol toptirishni jadallashtirishni ta'minlovchi shaxsni shar tomonlama rivojlantirish yo’li bilan, beshinchidan, shaxsning faollik alomatlarini tarbiyalash yo’li bilan, oltichidan, o’quvchilarga nisbatan individual munosabatda bo’lishni umumiy talablar bilan tog’ri qo’shib olib borishdir.
A.G.Kovalevning ta'rificha, adabiy ijodga qobiliyat shaxs iste'dodining badiiy tipiga tegishli bo’lib, badiiy tipdagi qobiliyatning shamma ko’rinishlaridan uni ajratib turadigan o’ziga xos sifatlarga sham egadir. Uning ta'kidlashicha, umuman qobiliyat va xususan adabiy ijodga xos qobiliyat murakkab bo’lib, uning tuzilishida shar xil xususiyatlar yoki tarkiblar (jabshalar) mavjud. Bu jabshalarning biri yetakchi, boshqalari tayanch xususiyatlar, uchunchilari esa sermashsul faoliyat uchun zarur bo’lgan muayyan bir fonni tashkil qiladi. Adabiy qobiliyatda uch tomonni mujassamlashtirish mushim ashamitga ega: o’tkir kuzatuvchanlik, kuchli ijodiy tasavvur, til vositasida ko’rgan va ravshan tasavvur etgan narsalarni tasvirlay olish. Muallif muloshazasiga qaraganda, adabiy qobiliyatning tayanch xususiyati yumshoq ko’ngillilik va ta'sirchanlikdir. Ta'sirchanlik deganda idrokning jonliligi va o’tkirligini, emosional iltifotgo’ylikning naqadar kuchliligini tushunish kerak. Ijod uchun yolqiz ko’ra bilish qobiliyatning o’zi kamlik qiladi, ko’rganlarni qayta o’zgartira bilish, kuzatilayotgan narsani boshqa shayotiy taassurotlar bilan fikran boqlay olish sham mushimdir.
Kuzatilayotgan narsalar va ayniqsa yaratilayotgan obrazlarni qobiliyatida namoyon bo’ladi shamda bu adabiyotda ko’pincha ichdan ko’rish qobiliyati deb ataladi.
Adabiy qobiliyatni tekshirish-shuni ko’rsatadiki, o’quvchilarning qobiliyatlari qobiliyatsizlaridan, V.P.Yagunkovaning ma'lumotlari bo’yicha, idrok qilishning aniqligi va xotirasi bilan, yangi original obraz va syujetlar tuzishdagi tafakkur kuchi va tasavvur bilan, ijodiy vaziyatning yengilgina yuzaga kelishi bilan, so’z boyligi va til sezgisi bilan farqlanadilar. Ba'zi birlarida voqeilikka muloshazali mantiqiy munosabatda bo’lish ustun tursa, boshqalarida obrazli emosional munosabat ustundir, uchinchilarida esa bularning sham ikkisi mujassamdir. V. P.Yagunkova sinaluvchilarning adabiy qobiliyatini tashxis qilishda quyidagi ko’rsatkichlarni mezon tariqasida oladi, chunonchi, a) idrok etish va xotiraning aniqligi; b) emosional ta'sirchanligi; v) tasavvurning kuchi va jonli tilni shis qilish kabilar.
S.P.Kudryaseva tadqiqotida ilk o’spirinning adabiy qobiliyati ikki tipga ajratiladi: adabiy-tanqidiy tip va badiiy-ijodiy. Birinchi tip badiiy asarlarni tushunchalar asosida tashlil qilishning o’sganligiga e'tibor qilinadi. Ikkinchi tip adabiy asarlarni o’qish vaqtida va adabiy mavzuga bayon yozishda shayajonlanish va ijodiy yondashishga ashamiyat qaratiladi.
V.A.Kruteskiy mamavzutik qobiliyat tuzilishiga quyidagilarni kiritadi:
1) qobiliyatda bolalarning mamavzutik materialni qabul qilishi borasidagi qobiliyatiga mamavzutik ob'ektlar, munosabat va amallarni shakl sholga keltirib idrok qilish mamavzutik materialga o’ziga xos "yiqma" analitik-sintetik ishlov berish qobiliyatini qayd qilish lozim;
2) qobiliyatli o’quvchilarning fikrlashi quyidagilar bilan: a) miqdoriy va fazoviy munosabatlar, sonlar va belgilar simvolikasi soshalarida mantiqiy fikrlash qobiliyati; b) mamavzutik materialni tez va keng umumlashtira olish; v) mamavzutik muloshazalar jarayonida qisqacha aqliy xulosalar yordamida fikrlashga moyillik; g) fikrlash jarayonlarining nishoyatda moslashuvchan va sharakatchanligi; d) yechishda ravshanlik, soddalik, rasionallik va ixchamlikka intilish;
3) mamavzutik axborotni xotirada saqlash va shokazo.
Mamavzutik qobiliyatning borligini taxmin qilishga asos bo’ladigan tashqi alomatlarni belgilash mumkin.
Muallif taxminicha, bular quyidagilar:
1) o’quvchining mamavzutikaga oid ochiq-oydin qiziqishini namoish qilishi, xech kim majbur qilmasdan, o’zining bo’sh vaqtini sarflab, mamavzutika bilan bajoni dil shuqullanishga moillik:
2) muayyan mamavzutik ko’nikma va malakalarni odatdagidan kichikroq yoshda o’zlashtirish qobiliyati:
3) mamavzutikani o’zlashtirish soshasida tez siljib borish:
4) mamavzutik taraqqiyot va yutuqlarning yuqori darajasi.
Mamlakatimiz psixologi M. G. Davletshin texnikaviy qobiliyat ustida tadqiqot ishlari olib borgan yetakchi mutaxassis xisoblanadi. Muallif texnikaviy qobiliyat deganda shaxsning individual psixik xususiyatlaridan tuzilgan shunday o’ziga xos birikmalarni tushunadiki, u shaxsning texnikaviy faolityaga yaroqlilik darajasini va u bilan muvaffaqiyatli ravishda shuqullana olishini anqlaydi.
M.G.Davletshin sham ananaviy yo’ldan borib, texnikaviy qobiliyatni ikkita o’sha nomdagi tipga ajratadi shamda etaksi tayanch xususiyatlarini o’zgarishsiz qoldiradi. Lekin boshqalardan farqli o’laroq yetakchi xususiyatlar rivojlangan texnikaviy fikrlash va fazoviy tasavvurdan iboratdir.
Uning talqinicha, texnikaviy iste'dodli shaxs bo’lishi uchun unda: a) amaliy jishatdan fashmli: b) texnik moslamalarni tashlil qila olish qobiliyati: v) narsalarni montaj qilib qismlardan butun shosil qila olshi qobiliyati bo’lishi shart. M. G. Davletshin texnikaviy iste'dod ko’rsatkichlarini an'anaviy basholashni tan olgan sholda (ko’z bilan chamalash, fazoviy tasavvur, texnikaviy tashlil, konstruksiyalash qobiliyati) o’zining original yondashuvini ishlab chiqqan. Texnikaviy qobiliyat darajasini tashxis qilish uchun tekshirishlarda ishlab chiqilgan eksperimental masalalarning to’qqizta seriyasidanfoydalanadi.