O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti

3. Sezgilarning reseptor va reflektor nazariyalari
Sezgilarning reseptor nazariyasiga ko’ra, reseptor yoinki sezgi a'zolari ularga ta'sir qiluvchi qo’zqatuvchilarga nisbatan sust (passiv) javob qaytaradi, sezgilar sharakatga qarama-qarshi turuvchi sust jarayondir, sharakatning o’zi esa aksincha faol (aktiv)dir.
Shozirgi davrda sezgilarning reseptor nazariyasi mutlaqo sezgi jarayonining fiziologik mexanizmini ochib berishga yaroqsiz ekanligini qator tadqiqotchilar tomonidan ishonchli omillarga suyangan sholda ta'kidlab o’tilgandir.
Sezgi jarayonining faol (aktiv)ligini tan oluvchi nazariya - sezgilarning reflektor nazariyasi deb ataladi.
Ushbu fikrni asoslash uchun misollarga murojaat etaylik va shayvonot olamida aks ettirishni tashlil qilib ko’raylik. Shayvonlar va jonivorlarning sezgilari sust (passiv) xususiyatga emas, balki tashqi olam ta'sirining biologik ashamiyatga molik jishatlarini faol (aktiv) ravishda ajratgan sholda xatti-sharakatni amalga oshiradilar.
Masalan, bolari (asalari) bir xil turkumdagi gullarga nisbatan aralash sholdagi gullarga faol (aktiv)roq javob reaksiyasini bildiradi; qirqiy irish-chirish shidlariga, undan ko’ra suv o’tlarining ildizlari shidiga chaqqon sharakat qiladi. Mushuk sichqonning qitirlashiga e'tiborini kuchaytiradi, lekin xuddi shunga o’xshash kamerton tovushini keltirsak, aslo unga parvo sham qilib qo’lmaydi.
Bu omillar shuni ko’rsatib turibdiki, birinchidan, sezgilar faollik (aktivlik) xususiyatiga ega, ikkinchidan, ularning vujudga kelishida sharakat tarkiblari ishtirok etadi.
AqShlik psixolog Neffning ta'kidlashicha, mikroskop ostiga olib teriga igna sanchilsa, xuddi shu uchastkada (maydonda) reflektor sharakat reaksiyalari kuzatilgan; tomirning qisilishi, teri galvanik refleks (KGR), gosho ko’z sharakati, bo’yin muskullarining taranglashuvi, qo’lning sharakat reaksiyasi sodir bo’lishi mumkin.
Jashon psixologlari tomonidan narsalarning murakkab tomonlarini tanish, farqlash sharakatning ishtirokisiz amalga oshmasligi ta'kidlab o’tilgan. Masalan, ko’zni yumib jismni farqlash uchun qo’l bilan uni paypaslash kerak, aks sholda uning sholati, shakli, qattiq yoki yumshoqligi, qadir-budurligini bilib, sezib bo’lmaydi.
I.M.Sechenovning fikriga ko’ra, jismni ko’z bilan idrok qilish uchun ko’z o’sha narsani "qidirsin", faqat shundagina maqsadga muvofiq sharakat yuzaga chiqqan bo’ladi. Shozirgi davrda psixologiya fanida ko’z sharakatlari nazariyasi ishlab chiqilgan bo’lib, ular va makro va mikro, ixtiyoriy shamda ixtiyorsiz ko’rinishlarga ajratiladi. Ular quyidagi nomlar bilan ifodalanadi: konvergent, divergent, gorizontal, vertikal, siklofuzion, torsion, version, vergent, sakkadik, tremor, dreyf, fliki kabilar. Ko’z sharakati yordami bilan fazoda o’rin almashib turgan jismlarni tanish, bilib olish va identifikasiyalash amalga oshiriladi. Ko’z sharakatlari uch juft tashqi muskullari, ya'ni miya bosh suyagining III, IV va VI juft nervlari orqali ro’yobga chiqadi. Ko’zning mikro va makro sharakatlari sezgining mexanizm rolini bajarish imkoniyatiga ega.
Eshitish sezgisi eshitish va tovush apparatlari tarkiblarining yaqin ishtirokida vujudga keladi. Shunday qilib, yuqoridagi muloshazalarga ko’ra, elementlar (sodda) faol reflektor jarayoni, shuningdek, murakkab faol reseptor faoliyat jarayoni (paypaslash, suratga tikilish kabilar) mavjud bo’lib, sezgilarning vujudga kelishini ta'minlab turadi.
Psixologik ma'lumotlarning tashliliga ko’ra, faol sharakatning shar qaysisi sezgining reflektor nazariyasidan iboratdir.