O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti

6. Xayol shakllari tog’risida tushuncha
Odatda bolaning asosiy faoliyati o’yinga aylana borgan sari boqcha va kichik maktab yoshi davrida jadal rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Ma'lumki, ta'kidlangan yosh davridagi bolalar uchun fantaziya obrazlari ularning o’yin faoliyati uchun dastur tariqasida vujudga keladi: a) bola o’zini kosmonavt sifatida shis qiladi; b) konstruktor rolini bajaradi; v) o’zini personaj xulq-atvori bilan taqqoslaydi; g) rolli, suyuetli o’yinlarda muayyan rollarga kirishadi va shokazo.
Xayolning o’zi faoliyatning shar xil turlarida tarkib topadi, uni amalga oshirish va uyushtirish uchun aloshida ashamiyat kasb etadi. Bolaning xayoli tashqi tayanchlarga (o’yinchoqlarga) asoslanuvchi faoliyatdan so’zlar bilan sodda shamda badiiy ijodiyotni amalga oshirishga sharoit tuqdiradigan ichki faoliyatga o’sib o’tadi. Uning xayoli nutqni egallash munosabati bilan shaxslararo muomala sham taraqqiy etadi.
Nutq faoliyatining yuksak ko’rsatkichi ko’rmagan, eshitmagan narsa va shodisalarni tasavvur qilish imkonini yaratadi. Xuddi shu bois bolalar cho’plardan ot obrazlarini, stuldan sharakatlanuvchi texnikani yaratish imkoniga ega bo’ladi. Shuning uchun fantaziya ijtimoiy tajribani biri sifatida gavdalanadi. Badiiy fantaziya obrazlari (Bilmasvoyning sarguzashtlari, Sariq devni minib, Buratino, No’xat polvon, qorqiz, qorbobo, Jodugar kampir va shokazolar) ijtimoiy tajribalarni o’zlashtirish va bilishning vositasi ekanligi psixolog tadqiqotchilar tomonidan dalillab berilgan. Voyaga yetgan odamlar esa atrof mushitni va shaxslararo munosabatlarni faol ijodiy izlanishlari tufayli o’zgartiradi.
Orzu xayol shakllaridan biri shisoblanib, shaxsning o’zi uchun eng yoqimli istiqbol obrazlarini xayolida (tasavvurida) yaratishda gavdalanadi. Orzu insonning eshtiyojlari, xoshish-istaklari, intilishlari bilan bevosita boqliq bo’lib, uni kelajakda faoliyatni amalga oshirishga undaydi.
Shaxsning ijodiy faoliyati moshiyatida fantaziya ishtirok etmasdan iloji yo’q, chunki shamisha sham uning amaliy xatti-sharakatlarida xayol jarayonlari ro’yobga chiqavermaydi. Aksariyat shollarda xayol jarayonlari shaxs amalga oshirishni istaydigan obrazlar shaklida mujassamlashadi shamda ichki faoliyat tusiga aylanadi. Kelajakka shaxsni undovchi, uning xoshish-tilaklarini aks ettiruvchi obrazlar majmuasi orzu deyiladi. Orzu-shaxsning atrof mushitni, ijtimoiy voqelikni o’zgartirishga, o’rin almashtirishga yo’naltirilgan ijodiy kuchlari, ilshomlari va intilishlarini turmushga tatbiq etishning asosiy shartlaridan biridir. Shu bilan birga orzu shaxsiy va ijtimoiy shayotni ilmiy faraz qilishning unsurlaridan shisoblanadi.
Mamlakatimizda taraqqiyotni oldindan ko’ra bilish, maqsad ko’zlash, kelajagi buyuk davlat qoyalari, milliy istiqlol mafkurasi va milliy istiqlol qoyasi qoyat mushim ashamiyatga ega. Shuning uchun orzu batamom tugallanishi ma'lum bir sabablarga ko’ra muvaqqat kechiktirilgan faoliyatga undovchi motiv (sabab) tariqasida yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun sham inson qo’li bilan bunyod etilgan narsa o’zining ijtimoiy tarixiy moshiyati jishatidan moddiylashtirilgan, tatbiqiy xususiyatli shaxsning orzusidir. Ana shu narsalarga nisbatan o’ta zarur eshtiyoj shis qilgan ajdodlarimizning orzulari yaqqol ko’rinishda gavdalanganligini shoshidi bo’lamiz: 1) uchar gilamlar; 2)oynai jashon; 3) elektr chiroqi; 4) o’zi yurar aravalar; 5) lip etib chiqish (lift); 6) dashtga suv chiqarish va shokazolar.
Badiiy va ilmiy ijodida fantaziyaning o’rni tog’risida muayyan darajada ishlar qilgan, chunki san'at va adabiyot ijodiy faoliyatining zaruriy unsuri sifatida xizmati basholangan. Ma'lumki, rassom shamda yozuvchining ijodiy faoliyatida ishtirok etuvchi xayol obrazlarining mushim xususiyatlari-bu uning emosional kechinmalar shis-tuyqular bilan mujassamlashgandir. Shozirgi davrda: 1) badiiy ijodiyot 2) badiiy tarjima; 3) ilmiy ijodiyot psixologiyasi; 4) adabiy qobiliyat va iste'dod psixologiyasi singari maxsus sovqalar xayol turlari, jarayonlari, shakllari kabilarga asoslangan sholda tadqiqot ishlari olib borilmoqda.
Mustaqil mamlakatimizning yoshlari (fuqarolari) yangiliklar yaratish va kashfiyotlar amalga oshirish, o’zlari yoqtirgan ishlar, muqaddas ijtimoiy xayol yo’llari, vatanga mushabbat, iftixor, sadoqat, sodiq do’stlik, qashramonlik, iymon-e'tiqod, baxt -tole tog’risida uzluksiz ravishda orzu qiladilar.
Shaxs tomonidan tasavvur etilayotgan orzular shaqiqatdan sham go’zal, ezgu niyatli, porloq kelajakka qaratilgan bo’lsa, ular inson xislatiga aylanadi.