O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti

4. Xarakterning tarkib topishi.
Psixologiyada irsiyat bilan xarakterining munosabati tog’risida xilma-xil qarashlar mavjuddir (Krechmer, Sheldon va boshqalar). Aksariyat psixologlarning e'tirof etishlaricha, organizmning nasliy xususiyatlari xarakter xislatlarining paydo bo’lishidagi shartlaridan biri xisoblanadi, xolos. Ma'lumki xarakter xususiyatlari irsiyatning biologik qonuniyatlari bilan emas, balki ijtimoiy qonuniyatlar tavsiflanadi. Ushbu masalani irsiyatga boqlab tushuntirishi gomozigot egizaklarni o’rganish orqali inkor qilinadi, chunki ularning nasliy xususiyatlari aynan bir xildir. Ular temperament xususiyatlari bo’yicha tubdano’xshash bo’lsalarda lekin xarakter xislatlariga ko’ra bir-biridan keskin farq qilidilar. Shuning uchun xarakterning shaxs turmush sharoitiga boqliqligini: a) uning fiziologik asosi sham, b) tashqi taassurotlar tizimi tufayli vujudga keladigan shartli reflektor funksional sholati sham tasdiqlaydi.
Xarakter tarkib topishi muayyan qonuniyatlar ta'sirida amalga oshadi. Xarakterning shar bir xislati shaxs munosabatlariga boqliq bo’lsa ular o’z navbatida ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Nasliy xususiyatlari bir qil egizaklarda turlicha ijtimoiy mushitda shar xil xarakter xislatlari shakllanadi. Shu sababdan ijtimoiy tuzimni tavsiflovchi keng ijtimoiy munosabatlar shaxsning ijtimoiy tipik xususiyatlarigina emas, bilki xarakterning individual xususiyatlari (xislatlari) tarkib topishiga sham katta ta'sir o’tkazadi.
Ijtimoiy munosabatlarga bevosita yoki bilvosita boqliq tarzda, oilada, bolalar va meshnat jamoalarida shayrixoxlik, o’rtoqlik, o’zaro yordamlashish, shamkorlik yoki, aksincha, joshillik, zolimlik, badjashillik kabi shaxslar aro munosabatlar trakib topa boshlaydi. Oilaviy mushit, undagi shaxslar aro munosabatlar, farzanlarning miqdori, yoshidagi farqi, nizoli vaziyatlar ko’rinishi, ota-ona munosabatiga asoslangan sholda xarakterning o’ziga xos xususiyatlari shakllanadi.
Bolalar boqchasidagi, maktabdagi shaxslararo munosabatlar sham xarakterning mashsus xislatlarini tarkib toptiradi. Meshnat jamoalarida, norasimy gurushlarda sham xarakter xususiyatlarida sezilarli o’zgarishlar yuzaga keladi. Ilk yoshlik davrida shakllangan xarakter xislatlari nishoyat darajada barqaror bo’lib, ularga ayrim o’zgarishlar kiritish juda qiyin kechadi. Shaxsda mayillarning qondirilishi yoki qondirilmasligi bilan boqliq sholda tarkib topgan munosabatlar o’zining mustashkamligi bilan ajralib turadi. Xarakter xislatlarinig chuqqurligi, barqarorligi, doimiyligi ko’p jishatdan shaxs munosabatlarining onglilik darajasiga boqliq. Insonning shaqqoniylik, meshnatsevarlik xislatlari tasadifiy tarkib topmagan bo’lib, uning ongli qarashlariga, ishonch aqidalariga mos tushsa, u sholda shar qanday qiyin sholatlarda sham namoyon bo’laveradi. Mamlakatimiz fuqorolari xarakterining kuchi va mustashkamligi ularning istiqlol nashidasidadir va vatanparvarlik yuksak shis- tuyqusidadir. Shunday qilib, psixikaning individual sifat xususiyatlari shaxsning ijtimoiy-tipik munosabatlari bilan qo’shilgan taqdirdagina xarakter xislatlarini belgilash tavsiflash imkonichti vujudga keladi. Psixikaning individual xususiyatlari orasida temperament xususiyatlari aloshida ashamiyat kasb etadi . Chunki xarakter bilan temperamentning o’zaro munosabati ularni fiziologik asoslari bilan belgilanadi. Xarakter xususiyatlarining tashqi jishatdan namoyon bo’lib aynan shu tarzda muayyan vaqt mobaynida kechishi dinomik xususiyat deyiladi. Xarakter xislatlarining dinomik xususiyati temperament xususiyatlariga boqliqdir. Ana shu sholatga muvofiq ravishda temperament xususiyatlari sham xarakterning ma'lum xislatlarining vaqt davomida tashqi namoyon bo’lib o’tishi sham temperament tipiga boqliq.
Taraqqiyot va tarbiyaning ijtimoiy sharoitlari shamda ularning psixikaning irsiy individual xususiyatlari bilan o’zaro munosabati xarakter xislatlarini tog’ridan-tog’ri tavsiflamaydi, balki shaxsning faoliyati orqali belgilaydi. Uning faoliyatiga taalluqli aynan bir xil ijtimoiy sharoitda sham xuddi shu bir xil irsiy xususityalaridan turli xarakter xislatlari shakllanadi. Xuddi shu boisdan xarakterning rivojlanishi shaxsning faol faoliyati jarayonida uning xatti-sharakatlariga boqliq tarzda amalga oshadi. Xarakterning tarkib topishida faol faoliyatning roli shundaki, xuddi shu faol faoliyatiga xarakterning ifodalaydigan sharakatning individual o’ziga xos usullari tarkib topadi. Sharakt usullarining avtomatlashuvi muayyan dinomik streotip shosil qilinishi bilan boqliq shartli reflektor funksional sholatning mashsulasidir. Avtomatlashuvining bir necha turdagi psixologik mexanizmlari mavjud bo’lib, ulardan biri-bu odatlardir. Xarakter xislatlari tarkib topishining mushim shartlaridan biri-bu xislatlarni zaruriy xatti-sharakatlarda chidam bilan mashq qilishdan iboratdir.
Xarakterning tarkib topishida taqlidchanlikning roli katta bo’lib, sharakt usullari avtomatlashuvining bosh manbai shisoblanadi. Tarkib topish jarayonida taqlidchanlikning ashamiyati ko’p jishatdan ifodali xatti-sharakatlarning shaxs emosional (shissiy) kechinmalariga ta'siri bilan belgilanadi. Taqlidchanlik xatti-sharakat namunasiga taqlid qilish uchun mo’ljallangan shaxs munosabatlari tomonidan motivlashtirilgandagina xarakter xislatlari shakllantirishning shartiga aylanadi.
Xarakterning shakllanishida muayyan psixik faoliyatga yaxlit ob'ektiv va sub'ektiv mayllik tarzidagi ko’rsatma berish (ustanovka) psixologik mexanizm negizida yuzaga kelgan avtomatlashish mushim ashamiyat kasb etadi. Ko’rsatma (ustanovka) odatlaridan farqli o’laroq, muayyan sharakatlarga tayyor turishgina bo’lib qolmay, balki bilish jarayonlariga, xissiy va irodaviy reaksiyalarga sham tayyor turishlikdir.
Xarakterning shosil bo’lishida nizoli vaziyatlar aloshida ashamiyat kasb etadi. Xarakter faqat murakkab va keskin vaziyatlarda (sharoitlarda0 yorqin namoyon bo’libgina qolmasdan, balki mazkur sholatlarda u tarkib sham topadi. Odatda xarakter xislatlarining o’zgarishidagi individual farqlar shaxsning nizoli vaziyatlardan chiqish uchun qanday yo’l-yo’riq topishiga boqliq, binobarin, inson sharoitdan kelib chiqib, qanday xatti-sharakatni amalga oshirishga qaror qiladi. Shunday qilib, shaxs o’zining butun shayoti va faoliyati davomida o’z xatti-sharakatlari, odatlari bilan o’z xarakter xislatlarini o’zi yaratadi va ularni boshqarishga odatlanadi.