gapiga kulmaslikka, uni mot qilishga kelishib olishadi. Shunday qilishadi ham.
Shunda Oxunjon qiziq fotiha qilib, oShdan turib ketadi. – Yo`l bo`lsin – deyishsa, -
Dunyoga kelib, hecham o`liklar davrasida suhbat qurmagandim – deydi qiziqchi.
Qaytariqlar. T.V.TSivg`yan so`z orqali keltiriladigan zarar – duoibadni
qaytarish uchun boshqa so`z – qaytariq keltirish kerakligini aytadi. Bunda yurak
tubidan so`zning qudratiga inonch yotadi. Qaytariq va qarg`ishlar har bir xalqning
mifologiyasi hamda yozma manbalarida uchraydi. Hind eposi «Mahabharata»da
rojaning 3 ta xotini avliyodan duo olgani borishi voqeasi keltiriladi. Avliyo salobat
nazari bilan qaraganida ulardan biri ko`zini yumib oladi, ikkinchisi qo`rqib oqarib
ketadi, uchinchisi esa qo`rqmaydi. Shunda avliyo ularning tug`ilajak farzandlari
biriniki ko`r, ikkinchisi kamqon, uchinchisi karomatli bo`lishini bashorat qilib duo
qiladi. Shuningdek, asar davomida Pandu ov qilib yurib bir avliyoning qoplon
suratida yurganini bilmay, uni xotini bilan qo`shib kamondan otib o`ldirib qiladi.
O`limi oldidan esa avliyo uning ayollarga yaqinlashmasligini duoibad qiladi,
yaqinlashsa o`lim topishini aytadi. Homerning «Iliada» dostonida ham Shunga
o`xshash hodisa mavjud: yunonlar QuyoSh xudosi ibodatxonasi kohinining qizini
olib ketishadi, kohin sovg`a-salom bilan borib yalinsa ham, Menelay qizni berishni
xohlamaydi. Shunda kohin ularni qattiq qarg`aydi va Apollonning qahri kelib
yunonlar ustiga o`lat yuboradi. Yunonlar keyinchalik ko`zi ochilib, kohindan tavba
qilib uzr so`rashadi. Misrdagi firhavnlar maqbaralarida ham Shu kabi qarg`ish
toShlari topilgani, unda podShohlar ruhini bezovta qilganlar tezda o`lim topishlari
bashorat qilinadi. Olim Karnavon Shu tarzda vafot etadi. Bu kabi misollarni
ko`plab keltirish mumkin. Jumladan, hadislarda ham uch kishining duosi
91
Tangrining dargohida to`g`ridan to`g`ri qabul bo`lishi aytiladi: ota-onaning,
musofirning, mazlumning. Sharqning buyuk mutafakkiri Jaloliddin Rumiy ham
duoni mayga o`xshatadi. U dil tubida qancha vaqt saqlansa, shuncha quvvatli
bo`ladi, deydi. Shu tufayli barcha xalqlarda qarg`ishlar va qaytariqlar inonchi keng
o`ringa ega.
3. Lingvokulturologiyaning tadqiqot predmetlaridan biri – tilning
paremiologik boyligi hamdir. Darhaqiqat, maqollarning aksar qismi milliy ongi
stereotipi hisoblanadi. Odatda maqol va matallar folkloristikada janr sifatida
o`rganiladi. Tilshunoslikda esa endigina o`rganilmoqda. Pragmatik nuqtai nazardan
maqollarning
maqsadi
qorishiq
xususiyatli.
Birgina
maqolning
o`zida
ogohlantirish, tahqiq, tasalli, maslahat, tanqid, tahdid kabilar jamlangan bo`lishi
mumkin: Boy boyga boqar, suv soyga oqar.
Maqollarning
barchasi
ham
lingvokulturologiyaning
predmeti
hisoblanavermaydi. Jumladan, biror xalqqa, madaniyatga tegishli bo`lmagan,
barcha etnoslar uchun birdek tegishli bo`lgan maqollar Shu qatorga kiradi. Mazkur
fan tadqiq doirasiga kirish uchun maqol biror xalqning tarixi, madaniyati,
turmuShi, ma`naviyati bilan chambarchas bog`liq bo`lishi lozim.
4. Tilning frazeologik boyligi ham xalq mentaliteti, madaniyati haqidagi boy
ma`lumotlar taqdim etadi. Ularda xalqning miflar, odatlar, marosim va rasm-
rusumlar, ma`naviyati haqidagi qarashlari o`zgarmay saqlangan bo`ladi. B.A.Larin
frazeologizmlar xalqning dunyoqarashi, ijtimoiy qurilishi, o`z davri ideologiyasini
aks ettirishini yozganida haq edi.
5. Etalonlar, stereotiplar, simvollar.
Etalonlarga quyidagicha misol keltirishimiz mumkin: itday sodiq, buqaday
baquvvat, qordek beg`ubor, cho`chqaday semiz, pardek yumShoq, onadek
mehribon, tunday qora. Bu etalonlar nafaqat milliy dunyoqarash va dunyoni milliy
anglash hamdir. Chunki faqat ulargina olam hodisalarining milliy-tipik o`lchash
samarasidir. Etalonlar vositasida olam obrazli o`lchanadi. Etalonlar ko`pincha
barqaror o`xshatishlar tarzida kuzatiladi, biroq insonning dunyoni o`lchash
borasidagi istalgan tasavvuridir: qulog`igacha botmoq, tomog`iga kelmoq, jondan
sevmoq kabi.
Bir tanganing ustida o`mbaloq oShadi iborasining semantik strukturasini
tahlil qilar ekanmiz, V.N.Teliya aytganidek, tanganing tashqi belgisiga emas, balki
uning eng kichik qiymatli pul birligi – etaloni ekanligiga guvoh bo`lamiz. Shu kabi
etalon so`zlarni o`z tarkibiga olgan frazeologizmlar tilni madaniyatga
yaqinlashtiradi. A.A.Potebnya tahbiricha, bu yerda ramz obrazga (etalonga)
aylanadi va tushunuvchining irodasini o`ziga bo`ysuntiradi.
Shunday qilib, etalon predmetlar, hodisa va obyektlar xususiyatlari hamda
sifatini baholovchi moddiylikdir. U ijtimoiy-ruhiy bosqichda me`yoriy tasavvurni
ifodalaydi. U yashirin ta`sirga ega, tanlov va baholashga ta`sir qiladi.
Stereotip, etalondan farqli ravishda, olamda mavjud bo`ladi va faoliyat,
axloqni baholaydi.
Axloq stereotiplari rasm-rusumlarga o`tishi mumkin. Farqi shundaki,
stereotipni amalga chiqarishda inson nima maqsadda bu ishni bajarayotganini
92
anglamasligi mumkin. Rasm-rusumni bajarishda refleksga tayaniladi. U ijtimoiy
muammolarni hal qilishning bir usulidir.
6. Metafora hamda obrazlar ham lingvokulturologiya predmetlari qatoriga
kiradi.
Metaforalarga alohida to`xtalib o`tamiz. Obrazlar so`zning madaniyat bilan
aloqasi haqidagi asosiy axborotni ifodalovchi til birligidir. Odatda obrazlilik
deganda til birligining predmetlar va hodisalar haqida ko`rinishli va sezimli
tasavvur berishini tushunamiz.
Dostları ilə paylaş: |