O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti darvishov ibrohim o`rmonovich

o`xshaydi. Yorim – predmet; oy – ongdagi referent; go`zallikda – asos. Obrazlilik 
til birligining real xossasi bo`lib, ongimiz «manzara» hosil qilish qobiliyatiga ega. 
Shuningdek, 
g`oyaviy 
obrazlar 
ham 
mavjud, 
ular 
umumlashtirilgan, 
mavhumlashtirilgan bo`lib, manzara holatidagina mavjud bo`ladi. Metaforik 
obrazlar va frazeologik obrazlar lug`atlardagi izohlash yordamida tavsiflanmaydi. 
Chunki bu yerda muammo uning ma`nosida emas, ichki shaklidadir. I.Brodskiy 
ichki shaklni narsalarning nazar solish orqali qoldirilgan izi deb tahriflaydi. 
Ichki shakl tushunchasi dastlab rus tilshunosligiga 1892 yil A.A.Potebnya 
tomonidan kiritilgan. Keyinchalik XX asrning 20-30 yillarida B.A.Larin va 
G.O.Vinokurlarning poetik nutqqa bag`ishlangan ishlarida taraqqi topdi.
So`zning ichki shakli – so`zni tashkil qiluvchi morfemalar ma`nosidan yuzaga 
keladigan tub ma`nodir. Masalan, his va tuyg`u, mahbub va sevimli so`zlari bir xil 
ma`noni bildirsa-da, ichki shakli har xil. Ichki shakl so`z ma`nosini 
motivlashtiradi. Ammo bu Shartlanganlik to`liq emas, masalan, oqsoqol so`zining 
ichki tuzilishi «oq soqolli» va «keksa erkak» ma`nolariga ham ulanishi mumkin.
A.A.Potebnya ichki shaklni «etimologik ma`noga yaqin» deb biladi. Yasama 
so`zning «yaqin ma`nosi» uni tashkil etuvchilarning ma`nolaridan kelib chiqadi. 
«Uzoq etimologik ma`no» esa so`z o`zagi motivatsiyasining qayta tiklanishi 
mumkin bo`lgan eng birinchi ma`nosidir. 
Odatda, mutaxassis bo`lmaganlar uchun vaqt nuqtai nazaridan bu ma`no 
yopiq bo`ladi. Masalan, olchoq so`zining ilk etimologik ma`nosi «jasur, epli».
Shu tariqa, ichki shakl so`zning so`zlovchi tomonidan anglangan ma`nosi 
ifoda uslubidir. U turli tillarda turlicha ifodalanadi. Masalan, qorag`at o`zbek tilida 
«rang belgisi»ga ko`ra nomlangan, rus tilida smorodina «hid belgisi»ni ifodalaydi, 
belorus tilida xuddi shu tushuncha parechi deb yuritilib, «po rechi – daryo bo`yi» - 
«o`rin belgisi»ga ko`ra nomlangan. 
A.A.Potebnya so`zning ichki shakli deganda uning obrazini tushunadi. Uning 
fikricha, so`z maqol, matal, topishmoq kabi insonning tafakkuriy ijodi natijasida 
yuzaga kelgan. Shuning uchun ichki shaklni metaforadagi o`z ma`noga 
taqqoslaydi. Ichki shakl Madaniyatshunoslar uchun xalqning dunyoqarashini 
o`rganishnuqtai nazaridan qiziqarlidir. 
So`zning semantik taraqqiyoti ichki shakl xiralashishi, esdan chiqishi 
mumkin, enantiosemik xarakterda bo`lib qolishi mumkin. Masalan, siyoh (qora) 
barcha rangdagi bo`yoqlarni bildiradi. Biroq Shunda ham ichki shakl yasama 
so`zning semantikasida yashayveradi. Bu xuddi tilning tarixiy xotirasi kabidir, 
ijodkorgagina tushunarli, predmetning kechagi ko`rinishi, u bugungi tushuncha 
soyasida qolib ketgan (N.B.Mechkovskaya). Lug`aviy ma`no bilan bog`langan 
holda ichki shakl olamni so`z orqali anglashning alohida stereonusxasini yaratadi. 

---

24 
Ichki shakl asosida yuzaga kelgan assotsiatsiyalar va ma`noviy bo`yoqlar, 
konnotatsiyalar denotatdan ko`ra milliy-madaniy o`ziga xoslikka ega. 
7. Lingvokulturologiyaning tadqiqot predmetlaridan biri turli tillarning 
uslubiy tarmoqlaridir, ular turli shakllarda yuzaga keladi. Ayrim tillarda dialektal 
farqlar kuchli bo`lsa, ayrim tillarda shevalar o`rtasida farqlar uncha sezilmaydi; 
ayrim tillar uslubiy farqlanish endigina boshlangan bo`lsa, ayrimlarida bu masala 
ancha chuqur va keng. 
Adabiy til va noadabiy til qatlamlari shakllari jamiyatning madaniy tarixi har 
bir bosqichini aniqlab beradi: yozuv tarixi, maktab tahlimi, adabiyoti, 
dunyoqarashi, uning madaniy-g`oyaviy simpatiyalari singari.
Xalq madaniyatining me`yoriy-uslubiy tarmoqlarga ta`siri uning lug`at 
tarkibiga ta`siriga nisbatan bilvosita va chuqur munosabatlarga ega. 
8. Nutq madaniyati ham lingvokulturologiyaning muhim predmetlaridan 
biridir. A.A.Leontyev yozadi: «Nutqiy muloqotning milliy-madaniy o`ziga xosligi 
mazkur jamiyatda muloqotning usullari, funktsiyalari, tashkillanishidagi farqlar, 
omillar tizimi haqidagi tasavvurlarimiz bilan bog`liq. Bu omillar jamoaning 
Shakllanishining turli bosqichlariga asoslanadi, turlicha tabiatga ega bo`ladi, biroq 
jarayonda o`zaro bog`oliq ravishda ishtirok etadilar. Bu omillar asosan lioniy, 
psixolingvistik va umumpsixologik omillardir». Shuningdek, A.A.Leontyev 
quyidagi omillarni ajratib ko`rsatadi: 
1) madaniy an`analar bilan bog`liq omillar (muloqotning ruxsat etilgan va 
tahqiqlangan tiplari va shakllari, shuningdek, muloqotning stereotipli shakllari) 
2) ijtimoiy holat va muloqotning ijtimoiy vazifalari bilan bog`liq omillar 
(maxsus ishlatiladigan «til»chalar, muloqotning etiket shakllari); 
3) etnopsixologiya bilan tor ma`noda bog`liq bo`lgan omillar (turlicha faoliyat 
turlari va ruhiy jarayonlar vositasida); 
4) denotatsiyaning xos xususiyatlari bilan bog`liq omillar; 
5) mazkur jamoa tilining xos xususiyatlari bilan bog`liq omillar;
Tadqiqotlardan ma`lum bo`lishicha, har bir madaniyatda insonlar o`zlarining 
ijtimoiy roliga qarab muloqot jarayonida o`zini qanday tutish tasavvurlari orqali 
axloqlarini nazorat qilib boradilar.
9. Muloqot xulqi ham lingvokulturologiyaning muhim predmetlaridan biridir 
(Formanovskaya). Bu tushunchani O.Mandelg`shtam «madaniy yoqimlilik ijod 
qilish» deb ataydi.
Muloqot xulqi – bu insonlar nutq madaniyatining ijtimoiy buyurtirilgan va 
madaniy-spetsifik qoidalari bo`lib, insonlarning ijtimoiy va ruhiy mavqei, rasmiy 
va norasmiy muloqot sharoitlaridagi roli va shaxsiy munosabatlari bilan bog`liq 
bo`ladi. E.Bernning fikricha, muloqot xulqi – muloqotning milliy-madaniy tarkibiy 
qismidir. Axloqiy munosabatlar – universaliya hisoblanib, ularning yuzaga chiqishi 
milliy xoslangan bo`ladi. Shu tufayli ham lingvokulturologiyada o`rganiladi. 
Muloqot xulqi standart va stereotip shaklda ko`rinib, yopiq sistemaga o`xshasa 
ham, muloqot xulqining buzilishi inson va insoniyat uchun ko`zda tutilmagan 
oqibatlarni olib kelishi mumkin. N.I.Formanovskiy fikricha, kommunikativ haqiqat 
samimiylikdan ko`ra qadrliroqdir.
Shu tariqa lingvokulturologiya jonli muloqot jarayonlarini ham tadqiq etadi. 

---

25 
Yuqoridagi berilganlar ro`yxatini tugal va to`liq deb baholamaymiz.
Nazorat uchun savollar: 
1. 1Lingvokulturologiya qanday soha? 
2. Antropotsentrik paradigma nima? 
3. Til va madaniyatning munosabatini tushuntiring. 
4. O`zbek lingvokulturologiyasi rivoji haqida so`zlang. 
5. Lingvokulturologiyaning tadqiqot obyekti nima? 
6. Lingvokulturologiyaning tadqiqot predmetiga nimalar kiradi? 
7. Muqobilsiz leksikaning lingvoulg`turologiyadagi a=amiyatini tushuntiring.

---

26