O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus (texnikum) professional ta’limning

________________ _____________________________

7-Mavzu: Bilish jarayonlarini rivojlanishi sohasi

Reja:
1. Intellektual-anglash malakalari
2. Elementar matematik ko‘nikmalar
3. Tadqiqiy-bilish va samarali refleksiv faoliyat

Bola qiziquvchan, intiluvchan, faol, bilishga qiziqish bildiradi va unga ehtiyoj ham mavjud bo’ladi. Bolada intellekt ona qornidan rivojlanishni boshlaydi. Bolalarda asosiy intellektual rivojlanish bosqichi maktabgacha va maktab yoshiga tòg`ri keladi.

Genetika va irsiyat intellektual salohiyatga o`z ta`sirini ko`rsatadi. Kimdir tabiatan tez hisoblaydi, kimdir tug`ilganidan boshlab matematikani yaxshi kòradi, kimdir gapirishdan oldin kuylaydi. Bolalarda aloqa va bilim qobiliyatlarini rivojlantiradigan faoliyatning muntazamligini ta`minlash orqali intellektni rivojlantirish mumkin.
Temperament va xarakter xususiyatlarini o`rganish maktabgacha ta`lim tarbiyalanuvchisining intellektini rivojlantiruvchi omil hisoblanadi. Ota-ona bilan munosabat va oiladagi emotsional muhitni me`yoriy darajaga keltirish bola intellektini rivojlantirishga poydevor bo’lib xizmat qiladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar ota-onalari bilan intellekt, intellektual salohiyat va uni rivojlantirishning dolzarb masalalari to`g`risida suhbat uyushtiriladi. Ota-onalar o`zlariga kerakli ma`lumotlarga ega bo`lishadi.
Bolaning aqliy tayyorgarligining tarkibiy qismi bilish faoliyatini muayan darajada rivojlangan bо‘lishidir. Bu о‘rinda: Birinchidan bilish jarayonining о‘sib boruvchi ixtiyoriyligi; materialni ma’no jihatdan ixtiyoriy eslab qolish va takror ifodalash, narsa va hodisalarni rejali idrok etish, qо‘yilgan bilish va amaliy asalalarni maqsadga muvofiq hal etish qobiliyati va shu kabilar; Ikkinchidan bilish jarayonlari sifatini oshirish: sezgilarning aniqligi, idrokning tо‘liq va tabaqalashtirilganligi, eslab qolish va takror ifodalashning tez va aniqligi;
Uchinchidan bolada atrof dunyoga bilish munosabatlari, bilimlarni egallash va maktabda о‘qishga intilishning mavjudligi muhim ahamiyat kasb etadi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotining bolalarni aqliy tarbiyalashga oid olib borayotgan muntazam, maqsadga muvofiq ish sharoitlarida bolalarda (faoliyat) tafakkur faoliyatida narsalarning xap tomonlama tahlil qilish qobiliyati, hodisalar xususiyat va sifatlarini tadqiq qilishda foydalana bilish narsa va xodisalardagi asosiy aloqa, bog‘liqlik, belgilarni aniqlash asosida oddiy umumlashtirishlar qilish qobiliyati, о‘xshashlik va farqlanuvchi belgilarni izchil ajratish asosida narsalarni qiyoslashni amalga oshirish kо‘nikmasi tarkib toptiriladi. Bolalarda aqliy faoliyatning elementar mustaqilligi: о‘z amaliy faoliyatni mustaqil rejalashtirish va uni reja asosida amalga oshirish kо‘nikmasi, oddiy bilish vazifasini qo’yish va uni hal etish kо‘nikmasi va shu kabilar rivojlantiriladi.
Bolalar muntazam ta’lim sharoitlarida maktabgacha bolalik oxiriga kelib, о‘quv faoliyatining asosiy tarkibiy qismlarini: tushunarli о‘quv vazifasini qabul qilish, tarbiyachining kо‘rsatmalarini tushunish va aniq bajarishni ishni kattalar tomonidan kо‘rsatilgan usullaridan foydalanib bajarib bir natijaga erishish, о‘z faoliyati, xulq-atvori, topshiriqlarni bajarish sifati ustidan nazorat qilish kо‘nikmasini, о‘zining va boshqa bolalarning ishlariga tanqidiy baho berish qobiliyatini, egallab olishlari kerak.
Aqliy tayyorlik tarkibiga shuningdek, savodning boshlang‘ich asoslari oddiy matematik tasavvurlar keng bilim, kо‘nikma va malakalar doirasi ham kiradi.
Bolalarning matematik tushunchalarini muvaffaqiyatli о‘zlashtirishi, ularning idrokini, ya’ni sensor tuyg‘ularini о‘stirish bilan bevosita bog‘liqdir. Umumlashtirish va mavhumlashtirish qobiliyati real predmetlarning xususiyatlarini aniqlash va shu xususiyatlarga qarab mazkur predmetlarni bir-biriga taqqoslash va guruhlarga ajratish asosida о‘sib boradi. Shuning uchun bola maktabga borgunga qadar unda matematik tasavvurlarni shakllantirish uchun maktabgacha ta’lim tashkilotidaigi barcha о‘quv-tarbiya ishlari bilan о‘zviy ravishda boglab olib boriladi.
Matematik bilimlar bolalarga ma’lum sistema va izchillikda berilishi, bunda yangi bilim kamroq miqdorda, ya’ni bolalar о‘zlashtirib oladigan darajada bо‘lishi kerak. Shuning uchun xam bir vazifa bir qancha mayda qismlarga bulinib, ular birin ketin o’rganib boriladi.
Tarbiyachi har bir yosh guruhining dasturi qanday tuzilganini bilishi lozim. Bu unga о‘z guruhidagi bolalarning matematikaga doir bilim darajalarini aniqlash uchungina emas, balki maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda boshlangich matematik tasavvurlarni о‘stirish yuzasidan olib boriladigan barcha ishlar tizimida har bir mashg‘ulotning qanday muhim о‘rin egallashini kо‘z oldiga keltirish uchun ham imkon beradi. Matematik tasavvurlarni shakllantirish yuzasidan olib boriladigan ishning asosiy shakli – mashg‘ulotdir.
Mashg‘ulotlarda va kundalik xayotda didaktik o’yinlardan hamda o’yin-mashqlardan keng foydlaniladi. Mashg‘ulotlardan tashqari vaqtlarda о‘yinlar tashkil qilib, bolalarning matematik tasavvurlari mustahkamlanadi, chuqurlashtiriladi va kengaytiriladi. Bir qancha hollarda, masalan, joyni bilish kо‘nikmasini rivojlantirish yuzasidan olib boriladigan ishlarda o’yinlar asosiy о‘quv vazifasini o’taydi. Bolalar miqdor nisbatlarini aniqlashda eng aniq usul predmetlarni sanash va kattaliklarni o’lchash ekanligini tushuna boshlaydilar. Sanash va o’lchash malakalari ularda tobora mustahkam va ongli о‘zlashtiradilar.
Har qaysi yosh guruhi dasturi ushbu bulimlardan iborat:
1. Miqdor va sanoq
2. Kattalik
3. Geometrik figuralar
4. Fazoda mo’ljal olish
5. Vaqt bo‘yicha oriyentir (mo‘ljal) olish
Didaktik о‘yinlar bolalarning tevarak — atrofni aniqlashda kо‘nikmalarini takomillashtiradi. (Masalan: «Predmetni top», «Xona bо‘ylab sayohat» va hokazo о‘yinlar) Barcha asosiy harakat yо‘nalshiga kо‘rsatma berib turiladi: «Tо‘g‘riga borasan, keyin chapga burilib, shkaf oldidan о‘tasan va hokazo. Bunda bolalar tevarak atrofda о‘z о‘rinlarini aniqlay boshlaydilar.
Bolalarga turli soatlar kо‘rsatilib, soatnnng kishi hayotidagi ahamiyati tushuntiriladi. Bolalar diqqati hamma soatlarning umumiy, bir xil belgilari borligiga qaratiladi. (Siferblat, kо‘rsatkich). Strelkaning harakat qilish prinsipi bilan tanishtiriladi. Soat maketida strelkaning ikkalasi ham 12 ga qо‘yiladi.
Strelakalarning uzunligi bir xilmi? Bolalar 1 ta strelka uzun, ikinchisi qisqa deydilar.
Qisqa strelka soat nechalitini kо‘rsatadi, uzun strelka minutni kо‘rsatadi. Ikkala strelka 12 da turibdi, soat 12 ligini kо‘rsatyapti deydi. Hozir qisqa strelkani aylantiramiz. Uzuniga tegmaymiz: Qisqa strelka 1 raqamiga о‘tkazildi, hozir soat bir. Keyin 2 ga о‘tkazadi, coat ikki, deydi va hokazo.
Bolaning maktabga intellektual tayyorgarligi – bu bo'lajak bolaning tahlil va sintez, taqqoslash va umumlashtirish, ketma-ketlashtirish va tasniflash kabi aqliy operatsiyalarni o'zlashtirish qobiliyati; ta'lim faoliyati jarayonida bola ob'ektlar va hodisalar o'rtasida sabab-oqibat munosabatlarini o'rnatishni, qarama-qarshiliklarni hal qilishni o'rganishi kerak. Bolaning maktabga intellektual tayyorgarligining eng muhim ko'rsatkichlari uning tafakkuri va nutqining rivojlanish xususiyatlari hisoblanadi.
Bolaning intellektual rivojlanishi nuqtai nazaridan eng muhimlari – bu farqli idrok, vizual-samarali va vizual-majoziy fikrlashning rivojlanishi, dunyoga tartibli yo'naltirish qobiliyati. Bola maqsadli o'rganishi, kuzatishi, narsalar va hodisalarni taqqoslashi, o'xshashlik, rivojlanish xususiyatlarini ko'rishi, asosiy va ikkilamchi narsalarni ajratib ko'rsatishi kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalar hodisalar va ob'ektlarning xususiyatlarini tekshirishning oqilona usullarini o'zlashtiradilar.
Bolalarning his qilish standartlarini assimilyatsiya qilish va qo'llashga asoslangan bu usullar ob'ektlarning murakkab shaklini, fazoviy munosabatlar, nisbatlar va ranglar kombinatsiyasini tahlil qilishga imkon beradi. Tajriba shuni ko'rsatadiki, tarbiyachining fikriga bo'ysunmagan bola maktabga tayyor emas. Bilim bolaga ma'lum bir dunyoqarashni beradi, buning asosida tarbiyachi o'quv muammolarini muvaffaqiyatli hal qila oladi. Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bola haqiqatning turli sohalarida to'g'ri yo'nalishni egallaydi: jonli va jonsiz tabiat, ob'ektlar va ijtimoiy hodisalar dunyosida. Maktabga tayyor bo'lish – atrofdagi haqiqat ob'ektlari va hodisalarini tegishli toifalarga (yovvoyi tabiat, ob'ektiv va ijtimoiy dunyo va boshqalar) umumlashtirish qobiliyatiga ega bo'lishni anglatadi.
Bolalarning atrof-muhitga qiziqishini, izlanuvchanligini, qiziquvchanligini rivojlantirish uchun siz bolalarni faol qidiruv faoliyatiga undab, tajriba yordamida mashg’ulotlardan foydalanishingiz kerak. Qaerda ular uzoq vaqt o'zlarini qiziqtirgan muammoga e'tibor qaratishlari mumkin: hasharotlar hayotini o'rganish, suv bilan, qum bilan, narsalar bilan tajriba o'tkazish, yangi dizaynlarni o'ylab topish. Shu bilan birga, ular ko'plab savollar berishadi, o'z -o'zidan yechim topishga harakat qilishadi, o'ziga xos taxminlarni ifoda etishadi, boshqacha aytganda, ob'ektga va bilish jarayoniga ijodiy munosabatda bo'lishadi.
Bilish jarayonining rivojlanishi sohasidagi o‘quv-tarbiyaviy faoliyat yakuniga yetganidan so‘ng 6-7 yoshli bola:
• bilim olishga faol qiziqishni namoyon etadi;
• o‘quv va hayotiy faoliyat uchun axborotni mustaqil ravishda topadi va undan foydalanadi;
• predmetlar, voqealar va ko‘rinishlar o‘rtasidagi oddiy aloqalarni tushunadi va ularni yaxlit bir butunlik sifatida idrok qiladi;
• raqamlar, hisob-kitobni biladi va ularni hayotda qo‘llaydi; • makon, shakl va vaqtga mos ravishda ish tutadi;
• elementar matematik hisoblashlarni amalga oshiradi;
• atrof-muhitdagi voqea-hodisalar va ko‘rinishlarni kuzatadi hamda tadqiq qiladi;
• atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona va g‘amxo‘r munosabatni namoyon etadi.