O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

1.6.Yerning paydo bo’lishi haqidagi gipotezalar. Yerning 
paydo bo’lishi to’g’risidagi dastlabki tasavvurlar juda qadimdan mavjud 
bo’lgan. Chunki bu masala ulkan amaliy ahamiyatga ega. Yerning paydo 
bo’lishi haqida to’g’ri tasavvurga ega bo’lmasdan turib, uning tuzilishini 
qiladi. Uning o’rtacha miqdori bo’yicha magmalar nordon (65-75%) 
o’rta (52-65%) va asosiy (40-52%) turlarga bo’linadi. 
Magmalarda sodir bo’ladigan jarayonlar o’ta murakkab va ular 
oxirigacha o’rganilgan emas. Ayniqsa magmaning parchalanishi yoki 
differentsiatsiyasi katta ahamiyatga egadir. 
Differentsiatsiya magmada sodir bo’ladigan barcha fizikaviy, 
kimyoviy 
jarayonlarning majmuasi bo’lib, birlamchi magmani bir-
biridan fizik-kimyoviy holatlari bilan farq qiladigan qator ikkilamchi 
magmalarga parchalanishiga olib keladi. Parchalanish jarayoni esa 
nihoyatda barcha ma‘lum magmatik tog’ jinsi va minerallarini hosil 
bo’lishiga olib keladi. Differentsiatsiya magmatik va kristallizatsion 
turlarga ajratiladi. 
Magmatik differentsiatsiya jarayonida dastlabki eritma o’z 
tarkibiga va solishtirma og’irligiga qarab bir-necha aralashmaydigan 
qismlarga bo’linadilar. Mana shu ayrim joylarda bo’lingan magmalardan 
ma‘lum haroratda va bosimda avvalo qiyin eriydigan so’ngra tez 
eriydigan 
minerallar 
kristallana 
boshlaydi 
va 
kristallizatsion 
differentsiatsiya boshlanadi. Bunday yo’l bilan hosil bo’lgan tog’ 
jinslarida ayrim 
minerallarning donalari aniq to’g’ri shakllangan (aniq 
ifodalangan) bo’ladi, boshqalari esa ularning oralig’ida bo’shliqlarni 
qotishma tsement bilan to’ldiradi. Bunday tartibli differentsiatsiyadan 
tashqari, bir vaqtning o’zida magmatik eritmadan ikki va undan ortiq 
komponentlarning to’liq kristallanishi mumkin. 
Hosil 
bo’ladigan kristall donalarning fazoviy joylashishida 
ularning solishtirma og’irligi katta ahamiyatga ega. Bunda og’irroq 
birikmalar harakatlanadi, pastga cho’kadi, yengil va tarkibida uchuvchan 
birikmalar bo’lgan zarralar yuqoriga ko’tariladi. 
Yoriqlar oralig’idan harakat qilayotgan magma o’z yo’lida turli 
tog’ jinslarini o’ziga qo’shib olib, eritib va o’zlashtirib magmaning va 
magmatik jinsning yangi turlarini hosil qiladi. 
Magmaning kristall
anish jarayoni asosan tugagandan so’ng, 
soviyotgan keng tekis yerning chekka qismlarida turli uchuvchan 
elementlar xlor, ftor, bromlar bilan boyigan (qoldiq) magmaning ma‘lum 
miqdorlari to’planadi. Bu birikmalar ilgari hosil bo’lgan mineral va tog’ 
jinslar
iga ta‘sir ko’rsatadi va ularning urnida yangi birikmalar 
pegmatitlarni hosil qiladi. Bu jarayon Yer yuzidan 3-8 km chuqurlikda 
va 300-9000
0
S 
haroratda sodir bo’ladi. Bunday sharoitda gigant «juda 
yirik» minerallar hosil 
bo’ladi. 
Keyinchalik 
tashqi 
bosimning 
pasayib 
borishi 
bilan 
intruziyalardan gazli eritmalar ajralib chiqishi va atrofidagi tog’ 
jinslarining tolasimon yoriqlarida moddalarni haydash jarayoni tufayli 
11 
18 

---

va unda bo’ladigan jarayonlarni to’g’ri tushunish mumkin emas. 
Qadimgi davrlarda Yerning va Quyosh tizimining vujudga kelishi 
to’g’risidagi tasavvurlar asosan xurofiy bo’lgan. Faqat uyg’onish 
davrida (XV asrning oxiri va XVI asrning boshi) fanni dinning 
tazyiqidan ozod bo’lishi boshlanadi. 
Polyak olimi Nikolay Kopernik (1473-1543) «Dunyo jismlarining 
aylanishi haqida» nomli asarida birinchi bo’lib Yer koinotning markazi 
emas, balki Quyosh atrofida doimo aylanib turadigan kichik planeta 
ekanligini aniqlab berdi. 
XVII asrning oxirida nemis olimi Leybnits (1646-1716) Yer 
qachonlardir qizigan (chug’ holatidagi) nur tarqatuvchi jism bo’lgan 
degan fikrni o’rtaga tashladi. Yerning yuqori qatlamlarini u Yer yuziga 
oqib chiqqan massaning shlaklariga uxshatdi. 
1745 yilda frantsuz olimi J.Byuffon (1707-1788) Yer va Quyosh 
tizimining boshqa planetalari bir necha o’n ming yil avval Quyoshning 
kometa bilan falokatli to’qnashuvidan ajralib chiqqan Quyosh 
jismlaridan hosil 
bo’lgan deb isbot qilishga harakat qildi. 
Nemis faylasufi Immanuil Kantning gipotezasiga (1755y.) 
ko’ra, 
birlamchi koinot turli kattalikdagi va zichlikdagi qattiq, harakatsiz chang 
zarrachalaridan tashkil topgan. Zarrachalarning o’zaro tortilishi 
natijasida ular harakatlana boshlaganlar. Lekin ular zarralarning kattaligi 
va zichligiga bog’liq ravishda turli tezlikda harakatlanganlar. 
Zarralarning to’qnashuvi butun tizimni aylanishiga va uning markazida 
zarralarning to’planishiga olib kelgan. Zarralar bu markaziy qism 
atrofida aylana orbitasi bo’ylab bir tomonga aylana boshlagan. 
Harakatlanayotgan zarralarning qo’shilishidan planetalar hosil bo’lgan. 
Kantning ta‘kidlashicha osmon jismlarining hosil bo’lishi va hozirgi 
olamning tarqoq materiyadan hosil 
bo’lish jarayoni million yillar davom 
etgan. 
Frantsuz matematigi Per Simon Laplasning fikricha (1796y.) 
koinot qizdirilgan gazsimon jismlardan tashkil topgan va u o’z o’qi 
atrofida qattiq jismlar kabi sekin bir tekis aylanadigan birlamchi gaz 
tumanligidan 
iborat bo’lgan. Gaz tumanligi asta sekin sovib siqilib 
borishi bilan aylanish tezligi va markazdan qochirma kuch ayniqsa 
tumanlikning ekvator qismida ortib borgan. Natijada jismlar tumanlik 
ekvatori yuzasiga yig’ilib borgan va yassi disk shaklini egallagan. 
Ekvatordagi markazdan qochma kuch tortish kuchidan orta 
boshlaganidan so’ng, tumanlikning ekvator qismidan gaz xalqalari 
ajralib chiqa boshlagan va tumanlik harakat qilayotgan yo’nalishda 
aylanishni davom etdirgan. Xalqa jismlari asta-sekin zichlanib borib gaz 
quyqalarini (yig’indilarini) yoki birlamchi planetalarni (planeta 
Qattiq minerallarning aksariyat ko’pchiligi kristall holatida, 
ozgina qismi esa amorf holatda uchraydi. 
Kristall va amorf holatlarining farqi shundan iboratki, kristallik 
minerallardagi ionlar shu jism uchun ma‘lum aniq bir tartibda joylashadi 
va struktura panjarasini hosil qiladi. Amorf minerallarda esa ionlarning 
joylashishida qonuniy tartib bo’lmaydi. 
Kristallik va amorf jismlarning ichki tuzilishidagi bunday farq 
ularning fizik xossalariga (issiqlik o’tkazuvchanligi, ulanishi, qattiqligi 
va boshqalarga) ta‘sir o’tkazadi. Shuning uchun ularni anizotrop jismlar 
deyiladi. Amorf jismlarda esa ularning fizik xossalari hamma 
yo’nalishlar bo’yicha bir xil bo’ladi. Bu jismlarni izotrop deyiladi.
Minerallar uch, to’rt, olti qirrali prizmalar yoki piramidalar, 
boshqalari kublar, oktaedrlar ko’rinishiga ega bo’ladi. 
Kristallning chegaralanish yuzasi uning yonlari, yonlar kesishgan 
chiziqni uning qirrasi, qirralar kesishgan nuqtani uning uchi (chuqqisi) 
deyiladi. Masalan kubning 6 tomoni, 12 qirrasi va 8 uchi bor).