O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

2.2.Minerallarning hosil 
bo’lish sharoitlari. Turli geologik 
jarayonlar natijasida paydo bo’lgan minerallar, ularni hosil qilgan 
energiya manbaiga ko’ra uchta: endogen, ekzogen va metamorfik 
minerallarga (genetik guruhhlarga) bo’linadi. 
Endogen jarayonlar yer po’stining yuqori harorat (1200-13000
0
S) 
va yuqori bosim 3000-
8000 atm.) hukmron bo’lgan katta chuqurliklari 
bilan bog’liq. Magmaning chuqurlikda yoki yerning yuzida sovushidan 
hosil 
bo’lgan minerallar magmatik minerallar deyiladi. Magma tarkibida 
ko’p miqdorda yengil (uchuvchan) komponentlar bo’lgan murakkab 
tarkibli silikat eritmadir. U litosferaning ostki qismida plastik 
(qayishqoq) holatda yotadi. Ma
gmatik tog’ jinslari mineralogik 
tarkibining xilma-xilligi, chuqurlikda joylashgan turli, xilma-xil 
tarkibdagi magmaning mavjudligini 
taxmin qilishga asos bo’ladi. 
Yengil- 
(uchuvchan) gazsimon va bug’simon moddalar magmada 
sodir bo’ladigan kimyoviy jarayonlarda faol qatnashadi va ularning 
kristallanish qobiliyatini oshiradi, yopishqoqligini kamaytiradi. 
Bu moddalar minerallarning erish darajasini pasaytirib, natijada 
ularning eritmadan cho’kmaga tushish tartibini o’zgartiradi. Yengil 
(uchuvchan) birikmalar eritmada tashqi bosim magmadagi bosimdan 
katta bo’lgan sharoitda ushlanib turadi. Tashqi bosim pasayishi bilan 
ular intruziyalarni o’rab turgan tog’ jinslari yoriqlari orqali yuqoriga 
harakat qiladi va o’zi bilan qurg’oshin, qalay, rux, qumush, volfram, 
be
rilliy va temir kabi og’ir metallarni yengil harakatlanuvchi birikmalar 
ko’rinishida olib chiqadi. 
Magmaning 35-80% miqdorini kremniy kislotasini (SiO
2
) tashkil 
12 
17 

---

ko’rtaklarini) hosil qilgan. Tumanlikning markazida gazlarning zich 
quyqasidan (yig’indisidan) Quyosh paydo bo’lgan. Bu gipoteza uzining 
oddiyligi va mazmunining to’g’riligi tufayli XIX asr mobaynida 
hukmron gipoteza bo’lib xizmat qilgan. 
Lekin asrning oxirlarida yangi o’tkazilgan tadqiqotlar natijalari 
bilan anchagina ziddiyat borligi aniqlandi. XX asrda planetalarning hosil 
qiluvchi jismlarning kelib chiqishini tushuntiruvchi tasavvurlardan kelib 
chiqadigan turli-tuman gipotezalar taklif qilindi, lekin ularning ilmiy 
nuqtai nazardan asossiz ekanligi isbotlandi.