O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 7.I.Blisting
– 1873 yil Erning shaklini geoid deb atashni taklif qildi. 8.Vilyam Smit (1769- 1839) yillarda yashab o’tgan ingliz olimi)- stratigrafiya faniga asos solgan olim. 9.Geraklit – (eramizdan avvalgi VI- asr) birinchi bo’lib, dunyoda hamma narsa doimo o’zgarib turadi degan fikrni aytgan. 61 80 yarim sharda Grenlandiya chegaralarida dengiz sathi bilan tenglashadi. Qor chizig’idan yuqorida qor erimaydi. Yillar o’tishi bilan qorning qalinligi ortib, o’z og’irligi ta‘sirida zichlanib boradi va yirik donali muz kristallaridan tashkil topgan massani hosil qiladi. Vaqt o’tishi bilan bu massa zichlanib boradi va quyma massa ko’rinishidagi rangsiz muzga aylanadi. Qor chizig’idan yuqorida joylashgan erimaydigan muz va qor massasiga muzliklar deyiladi. Muzliklar o’z shakliga va harakatining xarakteriga ko’ra tog’ va meterik muzliklariga bo’linadi. Tog’ muzliklari baland tog’ vodiylarida hosil bo’ladi va aksariyat tog’ cho’qqilarini ham qoplaydi. Agar tog’ muzliklari bir- birlari bilan qo’shilsa murakkab muzliklarni hosil qiladi. Materik muzliklarini qoplama yoki Grenlandiya muzliklari deb ham yuritiladi. Katta qalinliklardagi muz massasi juda katta maydonlarni qoplaydi. Masalan 2,0 mln km 2 ga yaqin maydonga ega bo’lgan Grenlandiya shunday muzliklar bilan qoplangan. Muz qattiq jism holat ida bo’lishiga qaramay yuqori plastiklikka – egilish, cho’zilish xususiyatiga ega. Shuning uchun tog’ muzliklari daryo suvlari kabi harakat qiladi, faqat suvning tezligiga nisbatan 10000 barobar kichik bo’ladi. Shunga asoslanib aytish mumkinki, ma‘lum bir daryo vodiysida suvning tezligi 10 metr bo’lsa, aynan shunday vodiyda muzlik I millimetr tezlik bilan harakat qiladi. Qoplama muzliklar ma‘lum qalinlikka yetgandan so’ng, o’z og’irligi bilan pastki qatlamlarni ezadi va yon atrofga siqib chiqaradi. Dengiz qirg’og’iga yetgandan so’ng, siqib chiqarilgan muz massasi bo’linib suzib yuruvchi muz tog’larini - aysberglarni hosil qiladi. Harakat qilayotgan muzlik qor chizig’i chegarasiga yetgach eriy boshlaydi. Muzlik erish mintaqasining balandligi o’rtacha yillik haroratga bog’liq ravishda o’zgarib turadi. Yil issiq kelgan yillari qor chizig’i yuqoriga chekinadi, sovuq yillari esa pastga tushadi. Haroratning o’zgarishi ko’p yillik bo’lishi mumkin, ya‘ni qator keladigan sovuq yillar, issiq yillar bilan almashinuvi mumkin. Qor chizig’i chegarasining pastlikka harakatini muzlik bosishi yuqoriga chekinishini esa muzlikning qaytishi deyiladi. Muzliklarning bosishi va qaytish davrlarining 20 yildan 45 yilgacha davom etishi qayd qilingan. Morena va morena yotqiziqlari. Ba land tog’ vodiylaridagi muzliklar daryolar kabi o’z qirg’ogi va o’zaniga ega. Muzlik o’z harakati jarayonida qirg’oqlarini va asosini o’yadi, ya‘ni o’z yo’lida uchragan qattiq tog’ jinslarini va qoyatoshlarni maydalab, o’zi bilan olib ketadi va yer yuzasida chuqurchalar hosil qiladi. Muzlikning bunday - har xil geologik ma‘lumotlarni to’plash va qayta ishlash; termodinamik, fizik- kimyoviy, filtratsion jarayonlarni o’rganish va miqdoriy bahola sh, massa va issiqlik o’tkazuvchanlikni modellashtirish, gidrogeologik jarayonlarni bashorat qilish va paleogidrogeologik tahlillar o’tkazish. Bu masalalarning barchasi faqat geologiya sohasida bilimlarnigina emas, balki matematika, fizika, kimyo kabi fanlardan egallagan bilimlarni ham talab qiladi. 62 79 ishi ekzaratsiya deb ataladi. Muzlik ta‘siridan parchalangan tog’ jinsi bo’laklari, muz bilan olib ketiladi va muzlikning tagida harakatchan kichik qatlamchani hosil qiladi. Bu harakatlanuvchi tog’ jinsi bo’laklaridan tashkil topgan qatlam, muzlikning buzish ta‘sirini harakat yo’nalishi bo’ylab kuchaytiradi. Bunday harakatlanuvchi jins bo’laklari mahsuloti morenalar deb yuritiladi. Muzliklarning asosida harakatlanuvchi morenalarni ostki morenalar, qirg’oqlari bo’ylab harakatlanuvchi morenalar – yon morenalar deb ataladi. Muzliklarning harakati vaqtida uning yuzasida tog’ yonbag’irlaridan uvalanib tushgan tog’ jinsi bo’laklari to’dalanishi mumkin. Bunday jins bo’laklari asta-sekin to’planishidan ustki morenal ar hosil bo’ladi. Agar ikki vodiy tutashib bir vodiyga aylansa, muzliklar ham qo’shiladi. Qo’shilgan morenalar ikki morenaning o’rtasida joylashadi va o’rta morenalarni hosil qiladi. Har bir baland tog’ muzligi albatta uch xil morenaga ega bo’ladi: ostki va ikkita yon morenalar. Bulardan tashqari ustki va o’rta morenalar ham bo’lishi mumkin. Bunday morenalar harakatlanuvchi morenalardir. Muzlik qor chizig’idan pastga tushgandan so’ng eriy boshlaydi, olib kelingan morenalar o’z harakatini to’xtatadi va harakatlanmaydigan morenalar yotqiziladi. Bu morenalar oxirgi, bo’ylama va asosiy morena turlariga bo’linadi. Yotqizilgan morenalarning tarkibi turli-tuman mahsulotlardan iborat va juda mayda donadan yirik xarsangtoshlargacha (diametri 2-3 metr va undan orti q) bo’lishi mumkin. Ayrim hollarda tarkibining asosiy qismini gillar tashkil qiladi. Mayda shag’al, yirik shag’al qisman uchraydi. Ayrim hollarda esa uning tarkibini yirik donali jins bo’laklari tashkil qiladi. Gil va qumlar esa qisman uchraydi. Muzlik yotqiziqlari orasida yirik g’o’latosh to’plamlarini yoki yakka g’o’latoshlarni Morena yotqiziqlari uchun mahsulot tarkibining turli – tumanligi, saralanmaganligi silliqlanmaganligi hamda qatlamlanmaganligi belgilariga xosdir. Muzlik suvlari yotqiziqlari. Agar yerning relefi muzlik chekkasi tomon qiyalangan bo’lsa oxirgi morenalarning do’ngliklari va erib ulgurmagan muzlik massasi tabiiy to’g’onlarga o’xshash relefni hosil qiladi. Muzlik yuzasidan oqib kelgan suvlar bu to’g’onlar bilan to’siladi va muzlik oldi ko’llarini hosil qiladi. Yoz faslida muzlik suvlarining miqdori ortadi va muzlik oldi ko’llariga ko’p miqdorda yirik donali cho’kindilar (asosan qumlar) yotqiziladi. Sovuq fasllarda muzlik suvining miqdori ozayadi va ko’lga mayda donali chang, gil zarrasi cho’kindilari yotqiziladi. Qish faslida ko’l suvi tarkibidagi eng mayda gil zarralari asta- sekin cho’kadi. Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|