O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «Atrof muhit himoyasi va ekologiya» kafedrasi

 1.3.Yer magnetizmi. Yerning fizik xususiyatlaridan biri uning 
magnitligidir. Yer ulkan magnitdir. Yerning magnit maydoni uncha katta 
bo’lmasa ham, u Yerning hayotida katta ahamiyatga ega. 
Yer yuzasining magnit maydoni doimiy va o’zgaruvchan bo’ladi. 
Doimiy magnit maydonining asosiy qismi Yer yadrosida, yadro va 
mantiya chegarasida sodir bo’ladigan jarayonlar bilan bog’liq. Magnit 
maydonining bu qismiga yer qobig’i jinslari barpo qilgan magnit 
maydoni ham qo’shiladi. O’zgaruvchan magnit maydoni Quyoshning 
nurlani
shi bilan ham bog’liq. 
Yer Shimoliy va Janubiy magnit qutblariga ega. Ular geografik 
qutblarga mos kelmaydi. 
Magnit strelkasining ma‘lum bir joydagi geografik meridianidan 
chetga burilishiga magnit chetlanishi deyiladi. Magnit chetlanishi 
sharqiy va g’arbiy bo’ladi. Bir xil magnit og’ish burchaklarini 
tutashtiruvchi chiziqlar izogon deyiladi. 
Magnit strelkasining gorizontga nisbatan burchagi, magnit og’ishi 
deyiladi. Shimoliy yarim sharda magnitning shimoliy strelkasi janubiy 
yarim sharda esa janubiy strelk
asi gorizontga qarab og’adi. Og’ish 
burchagi ekvatordan qutblarga qarab ortib boradi va magnit qutblarida 
maksimumga (900) yetadi. Yer sharida bir xildagi magnit og’ish 
burchaklarini tutashtiruvchi chizik izoklin deyiladi. 
Og’ish va chetlanish miqdorlari kun, yil va asrlar mobaynida 
Yerning Quyoshga nisbatan joylashgan o’rni va Quyoshning kun, yil va 
asr mobaynidagi holatiga bog’liq ravishda o’zgarishga uchrab turadi. 
o’ziga xos yangi mahsulotlar-pnevmatolitlar (pnevmo-gaz) hosil qiladi. 
Bu eritmalar xlor, ft
or, brom, fosforlarga juda boy bo’lganliklari tufayli 
juda yengil va harakatchan bo’ladi. Faqat shunday yo’l bilan hosil 
bo’lgan mineral to’plamlarini-pnevmatolitik minerallar deyiladi. Bu 
jarayon 3-6 km chuqurlikda 400-6000
0
S haroratda vujudga keladi deb 
taxmin qilinadi. 
Mineral hosil 
bo’lishining gidrotermal bosqichi magmatik uchoq 
evolyutsiyasining so’ngida, harorat 3740
0
S dan past bo’lganda va bosim 
kichik bo’lgan sharoitda yuz beradi. Gidrotermal jarayonlarda minerallar 
qaynoq mukammal yoki kolloid eritmalardan hosil 
bo’ladi. Bu jarayonni 
quyidagicha tasavvur qilish mumkin. Magmadan ajralib chiqqan suv 
bug’i bilan erigan kimyoviy birikmalar, (komponentlar) yoriqlarda 
harakat qilib, uzoq masofalarga olib ketiladi. Harorat va bosim kichik 
muhitga tushishi bilan ular sovuy boshlaydi, suyuladi va qaynoq 
eritmalar
–gidrotermalarni hosil qiladi. Yuqori harorat va nisbatan katta 
bosimda bu eritmalar kimyoviy jihatdan juda faol bo’ladi. Magmatik 
uchoqdan uzoqlashishi (Yer yuzidan 4-6 km chuqurlikda) va asta-sekin 
sovushi bilan, gidrotermalarning eritish qobiliyati pasayadi va ilgari 
erigan birikmalarning bir qismi turli-
tuman mineral tuzlar ko’rinishida 
cho’kmaga tushadi va jins yoriqlarini to’ldiradi. 
Ekzogen 
(gipergen) jarayonlar Yer po’stining past haroratli va 
bosimli yuqori qismi bilan bog’liq bo’ladi. Yer yuzasida mavjud bo’lgan 
murakkab jarayonlar birlamchi magmatik jins va minerallarning 
buzilishiga olib keladi. Bu buzilishlar sof mexanik tarzda sodir bo’lishi, 
ya‘ni yaxlit tog’ jinslari turli kattalikdagi va shakldagi bo’laklarga 
(parchalarga) aylanadi va keyingi qayta o’zgarishlar jarayonida 
cho’kindi siniq jinslarni hosil qiladi. Tog’ jinslari va minerallarga 
atmosfera, gidrosfera va biosferaning turli xil kimyoviy agentlarining 
ta‘siri ularning tarkibini o’zgarishiga va muayyan sharoit uchun barqaror 
yangi mineral birikmalarining paydo bo’lishiga olib keladi. Bunday yo’l 
bilan hosil 
bo’lgan minerallar va tog’ jinslari cho’kindi minerallar va 
tog’ jinslari deyiladi va hosil kiluvchi asosiy omiliga ko’ra, kimyoviy va 
organik turlarga bo’linadi. 
Shunday qilib, ekzogen kuchlar ta‘siri natijasida birlamchi jinslar 
murakkab o’zgarishlarga uchrab ikkilamchi cho’kindi tog’ jinslarining 
hosil 
bo’lishiga sabab bo’ladi. Hosil bo’lgan cho’kindi jinslar esa 
qaytadan ye
r yuzasida va ichkarisida turli o’zgarishlarga uchrashi 
mumkin.