O`zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti pedagogika fakulteti

– kuzatuvchanlik, tezis-bu isbot qilish kerak bo’lgan fikr, argument- bu tezisni isbotlashda 
yordam beradi. 
O'qituvchining bolalar bilan muomilasi muvaffaqiyatli bo'lishi ko'p jihatdan unda 
pedagogik qobiliyatni mavjudligiga, mahoratiga bog’liq bo'ladi. Psixologiyada pedagogik 
qobiliyatlar deganda insonning muayyan psixologik xususiyatlarini tushunish qabul qilingan. Bu 
xususiyatlar uning o'qituvchi vazifasida bolalarni o’qitish va bolalarga ta'lim bsrishda yuksak 
natijalarni qo'lga kiritilganining sharti hisoblanadi. Malumki, shaxsning u yoki bu qobiliyatlarini 
hosil qiluvchi xislatlar va xususiyatlar orasida bir xillari etakchi rol o'ynasa, boshqalari 
yordamchi rol o'ynaydi. 
Birinchi navbatda perseptiv, ya'ni idrok qilish sohasiga taalluqli bo'lgan xususiyatlar 
(ulardan eng muhimrog’i kuzatunchanlikdir) etakchi rol o'ynaydi, o'qituvchiga o'quvchining 
psixologiyasini, uning psixik holatini o'xshash tarzda idrok etish, muayyan holda umuman snnf 
jamaosining ahvoliga to'g’ri baho berish imkonini beradi. O'qituvchi shaxsining o'zaro fikr 
almashuv bilan bog’liq xususiyatlari tarkibiy qismi sifatida empatiya, ya'ni o'quvchilarning 
psixik holatini tushunishga va ularga achinishga tayyorgarlikni hisoblash mumkin. Buning zarur 
sharti bolalarga bo'lgan muhabbatdir. Nihoyat, o'qituvchi shaxsining o'zaro fikr almashuv bilan 
bog’liq xususiyatlarning uchinchi tarkibiy qismi, deb ijtimoiy o'zaro harakatda bo'lgan yuksak 
rivojlangan ehtiyojni hisoblash mumkin. U bilimlarni boshqalarga berishda, bolalar bilan 
muomala jarayonini tashkil etish istagida namoyon bo'ladi. Tashkil etish qobiliyati ham 
pedagogik qobiliyatlarning tarkibiy qismidir. U barcha o'quvchilarning har xil faoliyat turlariga 
jalb qilinishida, jamoaning har bir o'quvchiga ta'sir ko'rsatish quroliga aylanishida, har bir 
o'quvchiga faoliyat, vaziyatni ta'minlab berishda namoyon bo'ladi. O'qituvchida ijtimoiy o'zaro 
harakatda bo'lgan, unda mavjud bo'lgan pedagogik nazokat maydonga chiqadi. Endi pedagogik 
qobiliyatlar strukturasiga kiradigan yordamchi xislatlar va xususiyatlardan ayrimlarini ko'rib 
chiqamiz. 

---

Bu, avvalo, aql-idroknnng muayyon xislatari: hozirjavoblik, tanqid ko'zi bilan qarash, 
sobitqadamlik va boshqa bir qator xislatlardir.
O'qituvchining nutqi, notiqlik qobiliyatlarining mavjudligi, so'z boyligi va hokazolar ham 
muhim rol o'ynaydi. Tabiatida bir qadar artistlik xususiyatiga ega bo'lishi (xayol, fantaziya 
ishlata bilish) ham o'quvchilar bilan muomalada muvaffaqiyatga erishishda muayyan rol 
o'ynaydi. Pedagogik qobiliyatlar faqat pedagogik faoliyat samarali bo'lishinnng shartigina emas, 
balki ko'p jihatdan o'qituvchining muvaffaqiyatli ishlashining natijasi hamdir. Shu munosabat 
bilan o'qituvchining o'zida pedagogik qobiliyatlarniig aniq maqsadini ko'zlab tarkib topish va 
rivojlanishi katta rol o'ynaydi. Tajriba va maxsus tadqiqotlar buning batamom xaqiqiy narsa 
ekanligini ko'rsatmoqa. 
Masalan, shaxs persevtiv xususiyatlarning eng muhim elementi bo'lgan kuzatuvchanlik 
o'qituvchining pedagogik tajriba hosil qilish jarayonida ham, uning maxsus kuch-g’ayrati 
natijasida ham rivojlanadi, takomillashadi. O’qituvchi o'zining ijtimoiy-psixologik 
kuzatuvchanligini, ya'ni o'quvchilarda turli xarakter xususiyatlari, mayllarini payqab olish 
qobiliyatigina emas, shu bilan birga ularning paydo bo'lish vaziyatiga muvofiq baho berish 
mahoratini rivojlantirishga qodirdir. O'qituvchi o'z o'quvchilarining, ular muhitidagi o'zaro 
munosabatlarni, o'zining ular bilan o'zaro munosabatlarini hozirgi daqiqada qanday bo'lmasin, 
xuddi shunday idrok etish va ko'rish mahoratini, ya'ni ta'lim-tarbiya jarayonida ro'y berayotgan 
narsalarni ichdan idrok etish mahoratini doimo takomillashtirib borishi lozim. 
Bu esa osongina qo'lga kiritilmaydi. Gap shundaki, pedagogning idrok etishi har qanday 
kuzatuvchining idrok etishiga o'xshaydi, chunki pedagog hamisha o'quvchilarga iisbatan tashqi 
vaziyatda turadi, ma'lum darajada ulardan, ular faoliyatidan (uning tashkilotchisi bo'lsa ham) 
uzoqlashgan bo'ladi. Shu sababli pedagog o'zi ko’rayotgan narsalarga o'zining ijtimoiy 
rivojlanish jarayonida idrok qilgan normativ mulohazalarini ongli va ongsiz ravishda kelishi 
mumkinki, pedagog uchun yangi bo'lgan hodisalar uning o'zida mavjud bo'lgan normalar va 
tasavvurlar asosida an'anaviy tarzda talqin etilishi mumkin. Bundan tashqari, pedagogning 
muayyan masalaga javob izlashga intilishi unda ahamiyatli biror faktni o'tkazib yubormaslik 
uchun qulay yo'nalish hosil qiladi. Agar o'qituvchi bolalarniig xatti-harakatlarini faqat to'g’ri 
idrok etib, baho bersa, ularni vujudga keltirgan sabablarni chuqur ko'ra olsagina, shu bilan birga 
o'zida sabot, o'zini tuta bilish, sabr-toqat, sezgirlik kabi fe'l-atvor xususiyatlarini rivojlantira 
olsagina, yuqoridagi vazifaga erishishi mumkin. O’qituvchining o'z o'quvchilarini: ularning; fe'l-
atvorlari, tengdoshlari va kattalar bilan munosabatlarini turli voqealarga, muammolarga va 
hokazolarga munosabatlarini doimo o'rganib va bilib borishga intilishi muhimdir. O’qituvchi 
bolalarni qanchalik bilib olsa, unda bolalar bilan munosabatda xushmuomala bo'lish 
imkoniyatlari shu qadar ko'proq bo'ladi. Lekiin o'qituvchi o'z o'quvchilari bilan yaqinroq 
bo'lishga harakat qilar ekan, ba'zan tegishli daqiqalarda o'zi eshitmasligi lozim bo'lgan narsalarni 
eshitmasdan o'tib ketishi lozim. Bunga sabab zshitish odobsizlik bo'lishi mumkinligi, yoki 
vaziyat noaniq bo'lib turganda, eshitish darhol aniqlik kiritish zarurligini taqozo qilishdir. 
O'quvchilar bilan o'z muomalasini baqiriq va mayda chuyda narsalarga aralashishga aylantirib 
yubormaslik uchun kundalik ishlarda nimanidir sezmay qolishni o'rgatish muhimdir. 
Nihoyat, ba'zan biror narsani tushunmay qolish ham foydali bo'ladi. Bularning hammasi 
o'qituvchilarning o'quvchilar bilan bo'ladigan kichik ixtiloflarga barham beradi, unga o'kuvchilar 
bilan bo'ladigai kelishmovchiliklarga tegishli darajada odob bilan aralashuvga yordam beradi. V. 
A. Suxomlinskiy takidlab o'tganidek, pedagog bolalar, ayniqsa, katta yoshdagi o'quvchilar 
o'rtasidagi ziddiyatlarga juda ehtiyotkorlik bilan aralashuvi lozim. U shuningdek ziddiyatlarning 
shunday sohasi borki, unda pedagogning aralashuvi nihoyatda cheklangan bo'lishi, hamma 
kelishmovchiliklar va ziddiyatlar ham jamoada muhokama qilish ob'ekti bo'lmasligi mumkin va 
lozim, deb hisoblagan edi. 
Pedagogning tarbiyalanuvchilar idroki, hissiyoti va tarbiyasiga ta'sir etishning qanday 
imkoniyatlari bor? 
Har bir endi ish boshlovchi pedagog ta'sir etish yo’llari, o’quvchilar bilan muloqotda 
bo’lish va ularga ta'sir etish yo’llarini biladimi? 

---

Ijtimoiy-psixologik tekshiruvchilar va pedagogik muloqot malakasiga asosan ikkita 
asosiy kommunikativ ta'sir etish turlarini ajratishi mumkin: ishonch hosil qilish va ishontirish. 
Pedagogning har bir harakati tarbiyalanuvchining munosabatlari, fikrlari, hissiyotlari, 
faoliyatlarini shakllantirishga, ya'ni ularning psixikasi va xulqiga har tomonlama ta'sir etishga 
qaratilgan. Lekin ishonch hosil qilish va ishontirishning psixologik jarayoni turlichadir. Ta'sir 
etishning har bir yo’li o’z spesifik xarkteriga ega. 
Pedagogik adabiyotda «Pedagogik ta'sir qilish» termini qabul qilingan. Bu 
tarbiyalanuvchilarning tarbiyasi bilan munosabatida uning passivligini anglatadi. Lekin bola 
kelajakda har tomonlama kamol topgan inson bo’lib etishishini istasak, pedagogik o’zaro ta'sir 
etishni qaysi yo’llar bilan amalga oshirishni o’ylashimiz kerak. 
O’sayotgan bola ijtimoiy borliq tabiat bilan o’zaro ta'sirda bo’ladi. O’zaro ta'sir etishning 
natijasi sifatida uning ishonchi shakllanadi, ya'ni bilimlar sistemasi, qarashlari, munosabati va 
xulq ta'sir etish natijasi sifatida ko’rib chiqaylik. Ishonch hosil qilish haqiqiy va noto’g’ri bo’ladi. 
Haqiqiy ishonch hosil qilish real voqea-hodisalarga mos keladi. Noto’g’ri ishonch esa xavfli, 
noto’g’ri ishlarni va salbiy hayotiy masalalarning sintezi tarzida namoyon bo’ladi. 
Pedagoglar juda ko’p o’quvchilarning noto’g’ri ishonchlari bilan to’qnashadilar. Ba'zi 
o’quvchilarning noto’g’ri ishonchlariga A.I.Kochetov quyidagilarni kiritadi. 
- a'lo o’qish – me'yordan tashqari, faqat maqtanchoqlar a'lo o’qiydi; 
- me'yordagi o’quvchi o’qituvchidan ogohlantirish olishi kerak, aks holda uni hech kim 
mensimaydi; 
- o’qituvchini aldash – aql va topqirlik belgisi; 
- mas'uliyat bilan mehnat qilish – ortiqcha kuch ishlatish. 
Bunday ishonchlar mustahkamlanib, aqliy va jismoniy passivlikka o’tadi. Noto’g’ri 
ishonchni to’g’rilash pedagogda ko’p harakat talab qiladi. Buni 3 yo’nalishda amalga oshirish 
mumkin. 
1. Sinf jamoasida sog’lom ijtimoiy fikrlarni shakllantirish. 
2. Maxsus shaxsiy malakani ixtiro qilish. 
3. Noto’g’ri ishonchni qabul qilmaslik, rad etish. Noto’g’ri ishonchda haqiqiy fikrlar va 
ustanovkalar almashinishi kerak.
Insonning ishonchi 3 ta komponentga yig’ilgan: bilim-hissiyot-xulq. Ishonch hosil qilish 
quyidagi formulasi bor: tushunarli-hayotda ortda qolmoq- qabul qilmoq-ishlab berdimlar. 
Ishonch hosil qilish yangi qarashlar, munosabatlarni shakllantiradi, noto’g’ri qarashlar va 
munosabatlarni o’zgartiradi. Ishonch hosil qilish yangi qarashlar, munosabatlarni shakllantiradi 
va noto’g’ri qarashlar, munosabatlarni o’zgartiradi. Ishonch hosil qilish shakllari: disputlar, 
diskussiya, suhbat, o’qituvchi himoyasi, shaxsiy namuna.
Ishonch hosil qilishda o’zaro ta'sir qilish metodi sifatida maksimal ta'sirli bo’lishi uchun, 
u bir qancha shartlarga rioya qilish kerak: 
- ishonchning mazmuni va formasi bolalarning yosh xususiyatlarining darajasiga yordam 
beradi; 
- ishonch hosil qilish tarbiyalanuvchining shaxsiy dunyoqarashiga mos kelishi kerak; 
- tarbiyachi bolalarda ishonch hosil qilishda avvalo o’zi shu narsaga nisbatan ishonch 
hosil qilish kerak. 
Ishonch hosil qilishning natijasi o’qituvchining so’zlari va harakatlariga ham bog’liq. 
Tarbiyachining ham so’zi bilan harakatlari bir-biriga mos tushishi kerak. Masalan, tarbiyachi jahl 
ustida bolaga qattiq jazo berishini aytadi, lekin esidan chiqib ketadi. Yoki biror nima va'da qilib, 
o’z so’zining ustida turmaydi. Bolalar bunday pedagogning so’zlariga ahamiyat bermay 
qo’yadilar. Yanayam yomonki, agar o’qituvchi balandparvoz, to’g’ri so’zlarni gapirsa-yu, lekin 
kundalik hayotida bunga amal qilmasa bunday o’qituvchilar jamiyatga zarar etkazadilar. 
Ishontirishning yuqori effekti o’quvchilarning olgan bilimlarining mustahkamlaydigan 
mashqlar (ruhini tetiklash, to’g’ri xulq hosil qilish)lari orqali hosil bo’ladi. Ishontirishning 
usulini boshqatdan tarbiyalash, ya'ni qarash va muomalarni hosil qilish maqsadida qo’llash 

---

mumkin, qachonki tarbiyalanuvchilar u yoki bu xususiyatlarini ko’rsata oladigan maxsus 
sharoitlar yaratilsa. 
Isbotlash mantiqi. Shaxs dunyoqrashining etakchi struktura elementi bo’lib, ishontirishning 
o’zagi bo’lgan bilmilar hisoblanadi. Bilimlar ishontirishga oson ko’chadi. Agar ular argumentli 
isbot qilinadigan bo’lsa. Shunda ularni to’g’riligiga ishonch hosil qilinadi. Isbot orqali bilim 
egallayotgan o’quvchida unga to’g’ri kelmaydign hamma ishontirishni qattiqqo’llik, argumentli 
isbotlash yo’li bilan qaytara olish qobiliyati rivojlanadi. 
Isbotlash usuli. – tezis, argument va demokstraniyalardan tuzilgan. Tezis—bu isbot qilish kerak 
bo’lgan fikr. Argument - bu tezisni isbotlashga yordam beradi. Demonstrasiya davomida turini 
isbotlaydigan teokritik chiqishlar, hayotiy va eksperimental faktlariga tayanib qilinadigan fikr 
yuritishlar. 
Isbotlash uchun to’g’riligiga o’quvchilar ishonadigan argumentlardan foylalaniladi. 
Ishontirish - pedagogik ta'sir qilish usuli. Pedagogik ta'sir qilish usuli bo’lgan ishontirish bilan 
birga pedagogik jarayonda ta'sir etish ham o’ziga xos o’rniga ega. Ta'sir etish - odamlarning ish 
va muomala jarayonida bog’liqlikni belgilaydigan vositalarning biri. Uning asosiy o’ziga xosligi 
shundaki, u odamning psixikasiga va xarakteriga o’zi bilmagan holda ta'sir qiladi, shaxsning 
psixika strukturasiga nazoratsiz holatda kirib, kundalik ishi, xarakterida ko’rinadi. Bu paytda 
bajarayotgan insonning faol roli pasayadi. Pedagogik ta'sirning foydalanish sharoitlari bo’lib: 
ta'sir qilinayotganning yoshi, ta'sir qilayotgan va qilinayotganning bir-biriga munosabati va 
boshqalar xizmat qiladi. 
Pedagogik ta'sirning shakllari va effektiv sharoitlari. Pedagogik praktikasida ko’p 
uchraydigan ta'sir formalariga to’xtaymiz. Maktab uchun eng qo’llash yaxshi bo’lgan ta'sir bu 
oldindan ko’zlangan ta'sir etishdir. U buyruq, komandalar orqali ko’riladi.
O’z-o’zini ishontirish. Shaxsning o’sishda o’ziga-o’zi ta'sir etish asosiy o’rin egallaydi. Odatda 
o’z-o’ziga ta'sir so’zini o’quvchi o’zining kamchiliklarini tushunib, ularni yo’qotishi deb 
bilishadi. «Samovnushenie» qiyinchiliklarni engishdagi qo’rquvni o’zining kuchiga 
ishonmasligini va ichki qarama-qarshiliklarni engishda juda foydalidir.