O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

3. Ko‘paytirish usuli 
Bu erda kalit [0..1] oralig‘ida joylashgan ma’lum bir 
o‘zgarmas son (konstanta)
A
ga ko‘paytiriladi. Shundan so‘ng, 
ushbu ifodaning kasr qismi olinadi va ba’zi o‘zgarmas son 
(konstanta)
M
ga ko‘paytiriladi, natijada 
xesh-jadval 
chegarasidan

---

257 
chiqmasligi uchun tanlanadi. [ ] operatori argumentdan kichik 
bo‘lgan eng katta butun sonni qaytaradi. 
O‘z-o‘zini tekshirish savollari 
 
1.
Kriptografiyaning asosiy vazifasi nimada? 
2.
Xesh funksiyasi nima? 
3.
Xesh funksiyasi yordamida nimani amalga oshirish 
mumkin? 
4.
Xeshlash nima deyiladi? 
5.
Xeshning natijasi nima? 
6.
Xesh funksiyasining asosiy xususiyatlari nimada? 
7.
Kriptografik xesh funksiyalarining xususiyatlari qanday? 
8.
Xesh funksiyalari qayerda ishlatiladi? 
9.
Xesh funksiyalaridan foydalanishning qanday afzalliklari 
bor? 
10.
Mashhur xesh algoritmlari va ularning xususiyatlari 
nimada? 
11.
Xesh funksiyalarini qurishning qaysi usullarini bilasiz? 
Nima ular? 
4.2. Tranzaksiyalar 
 
Blokcheyin va kriptovalyuta texnologiyasini tushunish 
uchun, yana bir muhim tushuncha – bu
tranzaksiya
. 
Tranzaktsiya (ing. transaction - kelishuv, shartnoma). 
[14] da tranzaksiyaning bunday ta’rifi berilgan – bu
mantiqiy mazmunli operatsiya bo‘lib, to‘liq bajarilgandagina 
ma’noga ega bo‘ladi. 
Tranzaksiya 
deganda bitim tuzish yoki shartnoma tuzish 
jarayoni tushunilishi kerak. Eng muhimi shundaki, tranzaksiyani 
yarim yoki chorakda bajarish mumkin emas. Tranzaksiyaning 
faqat ikkita holati mavjud – 
bajarilgan
yoki 
bajarilmagan
. Aslida, 
bu qancha vaqt va qancha bosqichdan iborat bo‘lishidan qat’i 
nazar, mantiqiy yakunlangan operatsiya. 

---

258 
Transaksiyalarga misol ko‘rib chiqamiz – bitta hisob 
varaqdan boshqa hisob varaqqa pul mablag‘larni ko‘chirish: 
1.
Transaksiyani boshlash; 
2.
1234 hisob raqamidagi pul mablag‘larning miqdorini 
aniqlab olish; 
3.
1234 hisob raqamidagi balansni 500 000 so‘mga 
kamaytirish; 
4.
1234 hisob raqamdagi balansni saqlash; 
5.
4321 hisob raqamdagi pul mablag‘larning miqdorini 
aniqlsh; 
6.
Balansni 500 000 so‘mga oshirish; 
7.
4321 hisob raqamdagi pul mablag‘larning yangi miqdorini 
yozi bqo‘yish; 
8.
Transaktsiyani saqlash. 
Misoldan ko‘rinib turibdiki, agar tranzaktiya to‘liq bajarilgan 
bo‘lmasa, demak, uma’noga ega emas. 
Tranzaksiyani tamom bo‘lishning ikkita varianti mavjud 
(4.2.1-rasm.). Agar barcha operatorlar muvaffaqiyatli bo‘lsa va 
operatsiya davomida biron bir dasturiy ta’minot yoki uskunada 
nosozliklar yuzaga kelmasa, operatsiya amalga oshiriladi.