O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Elektron tijorat tizimlarining samaradorligini baholash 
usullari
Samaradorlikni baholash muammosi etarlicha keng va 
texnik, iqtisodiy, tashkiliy va boshqa jihatlarni o‘z ichiga olishi 
mumkin. Shuning uchun, elektron tijorat tizimlaridan foydalanish-
ning turli jihatlarini baholash uchun tegishli ishlash mezonlarini 
aniqlash kerak, shunda ularning har biri uchun unga muvofiq 
amalga oshirilayotgan dasturni tuzatish, ishlab chiqish va takomil-

---

133 
lashtirish bo‘yicha qo‘shimcha choralar ko‘rish va zarur cho-
ralarni ko‘rish mumkin. 
Elektron tijorat samaradorligini baholash uchun an’anaviy 
ravishda quyidagilar qo‘llaniladi: 

iqtisodiy; 

tashkiliy; 

marketing. 
Ushbu sohalarning har biri tegishli samaradorlik ko‘rsat-
kichlariga ega. 
Iqtisodiy ko‘rsatkichlar 
(misol uchun korxona web - serverga 
asoslangan bo‘lib Internet muhitida) elektron tijorat tizimlarini 
qurish uchun tanlangan variantlari iqtisodiy samaradorligini 
baholash uchun ishlatiladi. 
Tashkiliy ko‘rsatkichlar 
yangi axborot tizimining mavjud 
tizim bilan, shuningdek korxona faoliyati va uning biznes-jarayon-
lariga birlashish darajasini belgilaydi. 
Marketing ko‘rsatkichlari 
deganda web - serverni Internet 
muhitida marketing dasturi amalga oshirilishi va siljitishva web - 
marketingni vositalardan foydalanish samaradorligini tavsiflovchi 
ko‘rsatkichlar anglatadi. 
Shuni yodda tutish kerakki, ushbu ko‘rsatkichlarning barcha 
guruhlari bir-biri bilan bog‘liq. Ularning birontasini tanlaganda 
natijada murakkab baholanish amalga oshiriladi. 
Iqtisodiy samaradorlik
Web-serverga asoslangan korxonaning elektron tijorat 
tizimining samaradorligi uni yaratish va ishlatish bilan bog‘liq 
bo‘lgan xarajatlari tizimni qo‘llash natijasiga nisbati orqali 
aniqlanishi mumkin. 
Iqtisodiy samaradorlikni aniqlash negizida elektron tijorat 
tizimini ishlatish hisobiga asosiy moddalarini aniqlash va xa-
rajatlarni kamaytirish yotadi. 
Umumiy xarajatlarni 
bir martalik kapital xarajatlari 
va 
foy-
dalanish xarajatlariga bo‘lish mumkin
. 
Bir 
martalik xarajatlarga 
quyidagilar kiradi: 

dastlabki tahlil va rejalashtirish xarajatlari; 

---

134 

zarur jihozlarning narxi; 

dasturiy ta’minot narxi; 

aloqa liniyalari va tegishli jihozlarni tashkillashtirishga 
investitsiyalar; 

web - serverni, uning dizaynini yangilash va web - 
serverning ishga faolliini ta’minlash funksiyasini bajarish uchun 
zarur bo‘lgan yordamchi uskunalar kabi kompyuter texnikasi; 

web - serverning ishlashini korxonaning ichki resurslar 
hisobiga ta’minlanganda hodimlar malakasini oshirish va qayta 
tayorlash harajatlari. 
Foydalanish xarajatlari 
o‘z ichiga oladi: 

Xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning ish haqi; 

yordamchi materiallar xarajatlari; 

domen nomi uchun to‘lovlar; 

aloqa kanallari ijarasi; 

Internet-provayderga web - serverga kirishni ta’minlash, 
o‘z serverida joy taqdim etish yoki agar u provayder tomonidan 
joylashtirilgan bo‘lsa, korporativ web - serverga xizmat ko‘rsatish 
uchun to‘lov ; 

amortizatsiya to‘lovlari; 

agar uchinchi tomon kompaniyalari serverni, uning 
dizaynini va bajariladigan funktsiyalarni ishlab chiqishda qat-
nashsa, qo‘shimcha xarajatlar; 

doimiy reklama kampaniyalari uchun xarajatlar va bosh-
qalar. 
Tejash manbalari web- server bajaradigan ishlayotgan 
bog‘liq funktsiyalarini. 
Tejash an’anaviy aloqa o‘rniga elektron aloqadan foyda-
lanish natijasida yuzaga keladi: 

bosma mahsulotlar, telefon qo‘ng‘iroqlari va fakslarni 
yuborish uchun xarajatlar kamayadi; 

zarur ma’lumotlarni taqdim etish orqali mijozlarni sotish-
dan oldin va sotishdan keyingi qo‘llab - quvvatlash ta’minlanadi; 

virtual do‘konni tashkil qilishda an’anaviy do‘konni tashkil 
qilish zarurati va tegishli xarajatlar yo‘qoladi; 

---

135 

Internet kanallaridan foydalanganda an’anaviy tarqatish 
kanallarida ehtiyoj yo‘qoladi. 
Shuni yodda tutish kerakki, web- serverni kiritish va ishlat-
ish bir zumda emas, bu jarayon vaqt o‘tishi bilan doimiy ravishda 
amalga oshiriladi. Shuni ham inobatga olish kerakki, turli mamla-
katlarda Internetdan foydalanish darajasi juda farq qiladi va 
aksariyat hollarda juda past, shuning uchun Internetdan foyda-
lanish an’anaviy usullar bilan bajariladigan ba’zi funktsiyalarni al-
mashtirishi mumkin. 
Bundan tashqari, shuni e’tiborga olish kerakki, xarajatlarni 
qisqartirishdan tashqari, Internet-server orqali kompaniyaning 
Internetdagi ishtirokini tashkil qilish quyidagi usullardan foydala-
nib foyda keltirishi mumkin: 

kompaniyaning savdo markasi imidjini oshirish; 

kompaniya mahsulotlarini reklama qilish; 

yangi iste’molchilarni jalb qilish; 

mahsulotlarnitaqsimlashyangikanaliniqo‘shish; 

mavjud bo‘lgan va potentsial iste’molchilarga xizmat 
ko‘rsatishni yahshilash;