O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

4.4. Kriptovalyuta texnologiyasi, olish jarayoni va mayning 
fermalar 
4.4.1. Kriptovalyutalar paydo bo‘lishi va tarixi 
1982-yilda kriptograf Devid Chaum xarid qilingan tovarlar 
yoki mijoz tomonidan ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘langan 
to‘lovlar to‘g‘risidagi ma’lumotni kuzatishni taklif qildi. Savdo va 
moliyaviy operatsiyalarni ishonchli amalga oshirish uchun Devid 
Chaum 1989-yilda DigiCash korporatsiyasini tashkil etdi, u 
birinchi anonim to‘lov tizimini taqdim etdi. 
DigiCash to‘lov tizimi Internet orqali tranzaktsiyalarni 
o‘tqazish xavfsiz usuli edi. O‘sha davrdagi aksariyat tizimlar, shu 
jumladan Visa va Mastercard, katta hajmdagi mahsulotlarni faqat 
elektron usulda qayta ishlashi mumkin edi. Bunga javoban, tizim 
kichik tranzaktsiyalarni yuborishga imkon berdi. 
DigiCash to‘lov tizimi Devid Chaumom tomonidan ishlab 
chiqilgan "ko‘r imzo" texnologiyasiga asoslangan edi. Ko‘relekt-
ron raqamli imzo - elektron raqamli imzoning (ERI) muhim 
o‘zgarishlaridan biri bo‘lib, unda imzo chekuvchi imzolangan 
hujjatning mazmunini ishonchli bilmaydi. Uning asosiy qo‘llash 
sohasi - bank sektori, shuningdek, elektron ovoz berish sohasi. 
Elektron to‘lov tizimlaridan foydalanishda bank doimo pul 
mablag‘larini kim, qayerda, qachon va kimga o‘tkazganligi 
to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega. Ushbu fakt foydalanuv-
chilarning shaxsiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatadi. 
Ko‘r elektron imzodan 
foydalanish to‘lovlarning maxfiy-
ligini ta’minlaydigan shunday to‘lov tizimlarini yaratishga imkon 
beradi, ammo shu bilan birga foydalanuvchilarga zarurat 
tug‘ilganda 
to‘lovlarni 
amalga 
oshirganliklarini 
isbotlash 
imkoniyatini beradi. 

---

281 
Elektron to‘lov protokollaridagi 
ko‘r imzoning
asosiy 
xususiyatlari quyidagilardan iborat: 

uchinchi tomon tranzaksiya parametrlarini aniqlashning 
mumkin emasligi; 

mijozga tranzaksiyani tasdiqlovchi dalillarni taqdim etish 
imkoniyati; 

tranzaksiyani to‘xtatish qobiliyati. 
Raqamli valyutalarni yanada rivojlantirishda DigiCash 
to‘lov tizimi katta rol o‘ynadi. Bu muqobil elektron to‘lov 
tarmoqlarini yaratish uchun Internet kompyuterlaridan foyda-
lanishga birinchi urinish edi. 
DigiCash to‘lov tizimi markazlashtirildi, ya’ni doimiy naqd 
pul ta’minoti uchun banklarga ehtiyoj bor edi. 
DigiCash to‘lov tizimining modeli Bitcoin va boshqa mavjud 
kriptovalyutyalarni o‘z ichiga olgan keyingi loyihalarning asosini 
tashkil etdi. 
Devid Chaum tomonidan kriptografiya sohasidagi ishlan-
malar bugungi kungacha qo‘llaniladi. U tufayli blokcheyndagi 
tranzaksiyalar xavfsizdir. 
1997-yilda amerikalik kriptograf Adam Bash HashCash 
texnologiyasini tavsifladi [28]. Ushbu texnologiya spam bilan 
kurashish va DoS - hujumlariga qarshi turish uchun - kompyuter 
tizimiga xakerlik hujumini, uni muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi 
uchun, ya’ni tizimning vijdonli foydalanuvchilari taqdim etilgan 
tizim resurslariga (serverlariga) kira olmaydigan sharoitlarni 
yaratishga qaratilgan, yoki bu kirish qiyin bo‘ladi. Keyinchalik, 
HashCash xesh-bloklar zanjiri va tranzaktsiyalarni tasdiqlash 
algoritmini takomillashtirdi. Keyingi yillarda blokcheyn tarmo-
g‘ining ishlashi shunga o‘xshash tamoyililar asosida qurilgan. 
1998-yilda kriptograf Vey Day o‘zining noma’lum, 
tarqatilgan elektron pul tizimi "b-money" - deb nomlangan o‘z 
kriptovalyuta g‘oyasini taklif qildi. Kriptovalyuta "b-pul" ning 
afzalligi 
markazlashtirilmagan 
ro‘yxatga 
olish 
reestri, 
tranzaksiyalarga imzo qo‘yish, shuningdek, Proof – of – work 
(PoW) tushunchasi edi (4.3.2-bandga qarang). Keyinchalik Vei 
Day g‘oyalari bitkoinning asosini tashkil etdi [28]. 

---

282 
Xuddi shu 1998-yilda, blokcheyn texnologiyasining asoschisi 
deb hisoblangan kriptografiya va informatika sohasidagi 
amerikalik mutaxassis Nik Szabo markazlashtirilmagan Bit Gold 
kriptovalyutani yaratishga harakat qildi. 
Bit Gold kriptovalyuta an’anaviy moliyaviy tizimning 
samarasizligi va hisob-kitob vositasi sifatida qimmatbaho metal-
lardan foydalanish tufayli yaratilgan. Bit Gold kriptovalyutaning 
yaratilishi 
oltinning 
iqtisodiy 
xususiyatlarini 
ko‘paytirish, 
shuningdek uning xavfsizlik parametrlarini oshirishga urinish 
bo‘lgan. Nik Szabo tomonidan taklif qilingan markazlash-
tirilmagan tarmoq foydalanuvchilarga jismoniy oltin taklif qila 
olmaydigan valyutaning mustaqillik darajasini taklif qildi. 
Bit Gold moliyaviy modeli foydalanuvchilarga bir qator 
imtiyozlarni taqdim etdi. 
Xususan, Nik Szabo bunday tizimning kamida ikkita asosiy 
xususiyatini namoyish etdi: 
1. 
Moliyaviy institutlardan mustaqillik
. Markazlashtirilmagan 
Bit Gold tarmog‘i orqali foydalanuvchilar tranzaktsiyalar tuzishda 
yordam berish uchun moliyaviy tashkilotga komissiya to‘lamas-
dan, tomonlar o‘rtasida ishonchni o‘rnatmasdan xavfsiz tranzakt-
siyalarni amalga oshirishlari mumkin edi. Bit Gold tarmog‘ining 
o‘zi foydalanuvchilarning balansini kuzatish va qonuniy 
tranzaktsiyalarni amalga oshirish uchun zarur funktsionallikni 
ta’minlaydi. Tizimning ushbu xususiyatlari pul muomalalari va 
ularni saqlash moliya institutlariga bog‘liqlikni yo‘q qilgan holda 
deyarli va mustaqil ravishda amalga oshirilishini anglatadi. 
2. 
Turli mamlakatlarda uzluksiz ishlash
. An’anaviy moliya 
tizimida ko‘pgina bo‘linishlar mavjud. Turli mamlakatlarga pul 
yuborish bir necha kundan bir oygacha, oxirgi qabul qiluvchiga 
etib borguncha davom etishi mumkin. Buning sababi shundaki, 
banklar ushbu moliyaviy mablag‘lar mo‘ljallangan manzilga etib 
borgunga qadar boshqa moliya institutlariga pul yuborish uchun 
juda qattiq va tartibga solinadigan jarayondan o‘tishi kerak. 
Bitcoin va Bit Gold kabi markazlashtirilmagan tarmoqlar ushbu 
birliklarga muhtoj emas va bir necha daqiqalar ichida xalqaro 
tranzaksiyalarni amalga oshirish imkoniyatini beradi. 

---

283 
Keyinchalik Bit Gold g‘oyasi Bitcoinda amalga oshirildi va 
ikkala protokol ham o‘xshash arxitekturaga ega.