Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent Moliya instituti “Iqtisodiyot” fakulteti

1-jadval
Korxonalarda pul oqimlarini tasniflanishi⁵

№	Tasniflash xususiyati	Pul oqimini turlari (nomi)
1	Faoliyat yo‘nalishlari bo‘yicha	Operatsion faoliyatdan keladigan pul oqimi
		Investitsion faoliyatdan keladigan pul oqimi
		Moliyaviy faoliyatdan keladigan pul oqimi
2	Shakllanish doirasi va iqtisodiy jarayonga xizmat ko‘rsatish ko‘lami bo‘yicha	Korxona bo‘yicha umumiy pul oqimi
		Alohida tarkibiy bo‘limlar, filiallar bo‘yicha pul oqimi
		Xo‘jalik faoliyati, jarayonlari turlari bo‘yicha pul oqimi
3	Amalga oshirish shakllari bo‘yicha	Naqd pul oqimi
		Naqd bo‘lmagan pul oqimi
4	Natijaviyligi bo‘yicha	Ijobiy pul oqimi
		Salbiy pul oqimi
5	Vaqtni hisoblash usuli yoki davriyligi bo‘yicha	Joriy (real) pul oqimi
		Kelajakdagi pul oqimi
6	Ajratilgan vaqt bo‘yicha	Qisqa muddatli pul oqimi
		Uzoq muddatli naqd pul oqimi
7	Hajmning yetarliligi yoki sof qiymati bo‘yicha	Ortiqcha pul oqimi
		Taqchil pul oqimi
		Optimal pul oqimi
8	Hajmni hisoblash usuliga ko‘ra	Yalpi pul oqimi
		Sof pul oqimi
9	Harakat yo‘nalishi bo‘yicha	Kiruvchi pul oqimi
		Chiquvchi pul oqimi
10	Aylanish doirasi bo‘yicha	Ichki pul oqimi
		Tashqi pul oqimi
11	Valyuta turi bo‘yicha	Milliy valyutadagi pul oqimi
		Chet el valyutasida naqd pul aylanishi
12	Oldindan taxmin qilishga ko‘ra	Rejalashtirilgan pul oqimi
		Rejadan tashqari pul oqimi
13	Shakllanish vaqti intervallarining barqarorligi bo‘yicha	Bir xil vaqt intervallari bilan muntazam pul oqimi
		Notekis taqsimlangan muntazam pul oqimi
14	Shakllanishning uzluksizligi	Doimiy pul oqimi
		Diskret pul oqimi

Endi yuqoridagi jadvalda keltirilgan pul oqimlarining turlari to‘g‘risida qisqacha ma’lumotlar keltirish orqali pul oqimlari tasniflanishining korxona faoliyatidagi ahamiyatini bilib olishimiz mumkin.

1. 
   Korxonalarda pul oqimining faoliyat yo‘nalishlari bo‘yicha turlari hisoblangan operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatdan keladiga pul oqimlari va ularning tarkibi haqida yuqori o‘rinlarda gaplashdik.
   
2. 
   Iqtisodiy jarayonga xizmat ko‘rsatish ko‘lami yoki shakllanish doirasi bo‘yicha korxonaning umumiy pul oqimi umuman korxona biznesiga xizmat qiladigan pul oqimlarining barcha turlarini to‘playdigan turini anglatadi. Bu pul mablag‘larini korxona darajasida olish va undan foydalanish bilan tavsiflanadi.
   

Har bir tarkibiy bo‘linmaning pul oqimi alohida boshqarish obyekti sifatida korxonaning filiallari, vakolatxonalari va boshqa tarkibiy bo‘linmalarini ajratish natijasida mustaqil o‘rganishilishi tushuniladi.
Xo‘jalik faoliyati va jarayonlari turlari bo‘yicha pul oqimida faoliyat yoki xo‘jalik jarayoni turidan kelib chiqqan holda pul oqimlarini hisobga olish va tahlil qilish nazarda tutiladi.

3. 
   Naqd pul oqimi deyilganda to‘g‘ridan-to‘g‘ri naqd pul bilan xizmat ko‘rsatiladigan korxonaning umumiy pul oqimining qismi tushunilib, u korxona tomonidan banknotalar va tangalarni olish yoki to‘lash bilan tavsiflanadi.
   

Naqd bo‘lmagan pul oqimi esa moliyaviy bozorning turli xil kredit va depozit vositalariga xizmat ko‘rsatadigan korxonaning umumiy pul oqimining bir qismi hisoblanadi. Bu turdagi pul oqimining xususiyati bu korxonada faqat buxgalteriya hisoblaridagi yozuvlar shaklida shakllanishidir.
Korxonaning naqd va naqd bo‘lmagan pul oqimlari o‘rtasida chambarchas bog‘liqlik mavjud, chunki naqd va naqd bo‘lmagan pullar o‘zlarining shakllarini o‘zgartirib, doimiy ravishda pul muomalasining bir sohasidan boshqasiga o‘tadi.

4. 
   Korxona pul oqimining natijaviyligiga ko‘ra ijobiy pul oqimi korxona operatsiyalarining barcha turlaridan korxonaga tushadigan pul oqimining umumiy miqdorini tavsiflaydi. Salbiy pul oqimi esa korxona tomonidan o‘z biznes operatsiyalarining barcha turlarini amalga oshirish jarayonida to‘lovlarning umumiy miqdorini tavsiflaydi.
   
5. 
   Joriy pul oqimi korxonaning pul oqimini hozirgi vaqtda joriy qiymatga qarab berilgan yagona taqqoslanadigan qiymat sifatida tavsiflansa, kelajakdagi pul oqimi korxonaning pul oqimlarini ma’lum bir kelgusi nuqtaga qadar kamaytirilgan yagona taqqoslanadigan qiymat sifatida tavsiflaydi. 
   
6. 
   Qisqa muddatli pul oqimi naqd pul tushumlari kelib tushgan paytdan boshlab yoki ularning to‘liq to‘ldirilishi bilan bir yildan ortiq bo‘lmagan muddatdagi pul oqimi hisoblanadi. Agar bir yildan ortiq vaqtni talab qilsa, u holda uzoq muddatli naqd pul oqimiga kiritiladi.
   

Ushbu tasniflash, odatda, korxonaning individual ish faoliyatini tavsiflash uchun ishlatiladi. Qisqa muddatli pul oqimi korxona faoliyati va qisman korxonaning moliyaviy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab operatsiyalar uchun xarakterlidir. Uzoq muddatli pul oqimi investitsiya faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan xo‘jalik operatsiyalarining asosiy qismi uchun xarakterlidir.

7. 
   Ortiqcha pul oqimi pul tushumlari korxonaning maqsadli sarflanishiga bo'lgan haqiqiy ehtiyojidan sezilarli darajada oshishi bilan tavsiflanadi. Korxona tomonidan moliyaviy-iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda foydalanilmaydigan sof naqd pul qoldig‘ining yuqori ijobiy ko‘rsatkichi uning isbotidir.
   

Pul oqimi korxonaning joriy ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli bo‘lmaganda, taqchil,ya’ni defitsit pul oqimi hosil bo‘ladi. Agar bu miqdor korxonaning moliyaviy-iqtisodiy faoliyatining barcha ko‘zda tutilgan yo‘nalishlari uchun naqd pulga rejalashtirilgan ehtiyojni ta’minlamasa, sof pul qoldig‘ining ijobiy miqdori bo‘lsa ham, uni yetishmovchilik sifatida tavsiflash mumkin,. Sof naqd pul qoldig‘i miqdorining manfiy qiymati avtomatik ravishda ushbu kamomadni keltirib chiqaradi.
Optimal pul oqimi pul mablag'larini qabul qilish va ulardan foydalanish balansi bilan tavsiflanadi. Bu ularning eng maqbul balansini shakllantirishga hissa qo‘shadi, bu esa kompaniyaga o‘z majburiyatlarini vaqtida bajarishga imkon beradi. Bunda faqat naqd pul bilan hisob-kitob qilish talab qiladi, lekin, shu bilan birga mablag‘larning maksimal qaytarilishini ta’minlaydi.

8. 
   Yalpi pul oqimi ko‘rib chiqilgan vaqt ichida tushgan mablag‘lar yoki mablag‘larning to‘liq to‘plamini ifodalasa, sof pul oqimi ijobiy va salbiy pul oqimlari o‘rtasidagi farqni, ya‘ni ko‘rib chiqilgan davrda naqd pul tushumlari va chiqimlari o‘rtasidagi farqni ifodalaydi. Bu korxona iqtisodiy faoliyatining eng muhim natijasidir.
   
9. 
   Kiruvchi pul oqimi ijobiy pul oqimi tushunchasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ma’lum vaqt oralig‘ida korxonaga naqd pul tushumlarining yig‘indisi anglatadi. Chiquvchi pul oqimi deyarli salbiy pul oqimi singari korxona tomonidan shu vaqt ichida naqd pulning jami ishlatilishini ifodalaydi. Lekin ijobiy va salbiy pul oqimlari natijaviylik bo‘yicha hisobga olinsa, kiruvchi va chiquvchi pul oqimlari pul mablag‘lari aylanishining harakat yo‘nalishiga ko‘ra tasniflanadi.
   
10. 
    Ichki pul oqimi korxonada mavjud bo‘lgan naqd pulning joylashishi va shaklining o‘zgarishi bilan tavsiflanib, korxona ichidagi pul mablag‘larining yalpi daromadlari va xarajatlari, xodimlar, muassislar, yordamchi tarkibiy bo‘linmalar va boshqalar bilan korxonaning kassa munosabatlari bilan bog‘liq operatsiyalarni ifodalaydi. Ichki pul oqimi umumiy pul oqimining oz qismini tashkil etadi.
    

Tashqi pul oqimi yuridik va jismoniy shaxslardan pul mablag‘larini qabul qilish, shuningdek, yuridik va jismoniy shaxslarga pul mablag‘larini to‘lash bilan tavsiflanib, korxonaning iqtisodiy sheriklar va davlat organlari bilan pul munosabatlari bilan bog‘liq operatsiyalariga xizmat qiladi. Bu korxonaning naqd pul qoldig‘ini ko‘paytirish yoki kamaytirishga yordam beradi. Tashqi pul oqimining hajmi korxonaning umumiy pul oqimining asosiy qismini tashkil etadi.

11. 
    Agar hisob birligi korxona joylashgan hududda joylashgan mamlakatning pul birligi bo‘lsa, korxonaning pul oqimi milliy valyutadagi pul oqimi sifatida tavsiflanadi. Hisob birligi boshqa mamlakatning valyutasi bo‘lsa, korxonada xorijiy valyutadagi pul mablag‘lari hosil bo‘ladi.
    
12. 
    Rejalashtirilgan pul oqimi pulning korxonaga qancha yoki qachon kelishi yoki undan foydalanilishini oldindan bilish imkoniyati bilan tavsiflanadi. Uning hajmi va amalga oshirilish vaqtini oldindan aniqlab olish mumkin, masalan, amortizatsiya oqimi, qabul qilingan kredit mablag‘lariga xizmat ko‘rsatish va to‘lash uchun pul oqimi va boshqalar.
    

Rejadan tashqari korxonada yuzaga keladigan pul oqimi rejadan tashqari pul oqimi sifatida tavsiflanadi. Atrof-muhit omillari o‘zgarishi sababli, mahsulot hajmi va aksiyalar bo‘yicha dividendlar olish yoki operatsion, investitsion yoki moliyaviy faoliyatni amalga oshiradigan korxonadagi favqulodda hodisalar, shuningdek oldindan rejalashtirilmagan ba’zi operatsiyalar, masalan, jarimalarni to‘lash bilan bog‘liq holatlarni ham shunga kiritish mumkin.

13. 
    Mablag'larning kelib tushishi yoki sarflanishining bir xil vaqt intervallari bilan muntazam pul oqimi annuitet xarakteriga ega.
    

Notekis taqsimlangan muntazam pul oqimiga misol sifatida mulkni ijaraga berish muddati davomida notekis vaqt oralig‘ida kelishilgan tomonlar bilan ijaraga olingan mulk uchun ijara to‘lovlari jadvalini kiritish mumkin.

14. 
    Doimiy pul oqimi ko‘rib chiqilayotgan davrda doimiy ravishda alohida vaqt oralig'ida amalga oshiriladigan naqd pullarni qabul qilish va ulardan foydalanish (kreditga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq oqimlar, amalga oshirilishini ta’minlaydigan pul oqimlari, uzoq muddatli real investitsiya loyihalari va boshqalar) bilan tavsiflanadi. Operatsion faoliyat natijasida hosil bo‘lgan pul oqimlarining aksariyati ushbu xususiyatga ega.
    

Diskret pul oqimi individual moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan pul oqimlari bilan tavsiflanadi.
Muayyan minimal vaqt oralig‘i bilan korxonaning barcha pul oqimlarini diskret deb hisoblash mumkin. Va aksincha, korxonaning hayot aylanishi doirasida uning pul oqimlarining asosiy qismi doimiydir.
Demak, korxona pul oqimining tasniflashdan asosiy maqsad ularni turlari bo‘yicha alohida hisobga olish, ularning tahlilini olib borish tizimini shakllantirish hisoblanadi. Bu o‘z navbatida, investorlarga pul oqimlari to‘g‘risidagi tahlil yoki hisobotni taqdim qilishda bir qancha qulayliklar yaratadi. Shuningdek, pul oqimlarining yuqoridagi turlari ularni rejalashtirish va prognoz qilishni samarali boshqarish imkonini beradi.

2.