O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

F. Kotler yondashuvi bo‘yicha tovarning uch darajsi 
Tovarlar ishlatilish muddatiga qarab quyidagi uch guruhga 
bo‘linadi: 
- Uzoq muddat ishlatiladigan tovarlar. Bu guruhga kiyim-kechaklar, 
sovutgichlar, mashinalar va boshqa tovarlar kiradi. 
- Qisqa muddatda foydalaniladigan tovarlar. Bu tovarlar bir yoki bir 
necha marta ishlatiladi. Bularga pivo, sovun, gugurt, tuz, oziq-ovqatlar-
ning boshqa turlarini kiritish mumkin. 
Xizmatlar – insonga foydali natija va qoniqish beradigan xatti-
harakatlar. Bularga sartaroshxonada soch oldirish, kiyim tikish, soatlarni 
tuzatish kabilarni misol qilib keltirish mumkin. Bundan tashqari 
Montaj qilish 
Yetka-
zib 
berish 
va 
kredit-
lar 
berish
 
Sotil-
gandan 
keyingi 
xizmat-
lar 
Kafolatlash 
O‘rab-joylanishi 
Xos-
sasi 
Tashqi 
bezagi 
Sifati 
Mar-
kasi 
Asosiy foyda va 
xizmat 
Tovarni 
qo‘llab-
quvvatlovchi 
tadbirlar 
Real 
bajaril-
gan 
tovar 
G‘oya 
bo‘yicha 

---

215 
tovarlarga so‘nggi qo‘llanilishi nuqtayi nazaridan qaraganda ular ikki 
guruhga bo‘linadi: iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish – texnik 
maqsadlarga mo‘ljallangan tovarlar. 
Iste’mol tovarlari – bu bevosita insonlarning shaxsiy ehtiyojlarini 
qondirishga mo‘ljallangan eng zarur tovarlardir. O‘z navbatida, iste’mol 
tovarlari jiddiy tanlanadigan tovarlar, alohida ahamiyatga ega bo‘lgan 
tovarlar, talab juda kichik bo‘lgan tovarlar guruhlariga bo‘linadi. 
Kundalik ehtiyoj tovarlari – bu iste’mol tovarlari bo‘lib, xaridor uni 
o‘ylamasdan va boshqa tovarlar bilan deyarli taqqoslamasdan, tez-tez 
xarid qiladigan tovarlardir. 
Jiddiy tanlov tovarlari – bularga sotib olish vaqtida sifati, narxi, 
tashqi ko‘rinishi, yaroqlilik darajasi kabi ko‘rsatkichlari bo‘yicha 
o‘xshash tovarlar bilan solishtiriladigan tovarlar kiradi. Masalan, kiyim-
kechak, mebel, elektrotovarlarni shu guruhga kiritish mumkin. 
Alohida ahamiyatga ega bo‘lgan tovarlar – bular tengi yo‘q tavsifga 
ega bo‘lgan yoki mashhur firmaning nomi bilan bog‘liq bo‘lgan 
tovarlardir. Masalan, mashinaning noyob markasi, o‘ta qimmatbaho 
taqinchoqlar. 
Talab juda kichik bo‘lgan tovarlar – bular kam iste’mol tovarlari 
bo‘lib, odatda xaridorlar bu tovarlarni sotib olishni o‘ylamaydilar. 
Masalan, yangi tovarlar. Bu guruh tovarlarini sotish uchun anchagina 
marketing harakatlarini bajarishga to‘g‘ri keladi. Ishlab chiqarish – 
texnik maqsadlarga mo‘ljallangan tovarlar – bu yakka shaxslar va 
tashkilotlar tomonidan boshqa tovarlarni ishlab chiqarishni davom 
ettirish yoki biznes sohasida foydalanish uchun sotib olinadigan 
tovarlardir. 
Tovar bilan bog‘liq elementlardan biri uning markasi hisoblanadi. 
Marka – bu nom, atama.Tovar belgisi –bu rasm, simvol, emblema 
bo‘lib, uni so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydi va u tovarni qaysi markaga 
tegishli ekanligini belgilaydi, u muayyan tovarni identifikatsiyalashda 
qo‘llaniladi. 
Tovar raqobatchilar tovaridan markasi bilan osongina farqlanadi. 
Markali tovar tovarlarning umumiy massasi orasidan yaqqol ko‘rinadi, 
iste’molchilar ongida u ijobiy tasavvurga ega. Marka siyosatini amalga 
oshirish marka nomini tanlash, markaning bozor kuchini aniqlash, va 
nihoyat, marka strategiyasini ishlab chiqish bilan bog‘liq. Markaning 
nomi avvalo, tovarning xususiyati, asosiy sifatini aks ettirishi va boshqa 
belgilarga to‘g‘ri kelmasligi kerak. Buyumlar va xizmatlardan tashqari 

---

216 
shaxslar faoliyati, ularning manzili, ishlab chiqarishni, xizmatni tashkil 
etish shakllari va fikrlar, g‘oyalar ham tovar hisoblanadi. Ko‘pchilik 
rahbarlar, mahsulot ishlab chiqarganda faqat texnik detallariga e’tibor 
qaratadilar, lekin ko‘pchilik mijozlarning qarashi bunday emas. Mijozlar 
uchun mahsulot bu – o‘z ehtiyojlarini qanoatlantirishdir. Shunday ekan 
mahsulot sifati mijozlarning istaklari, qarashidan kelib chiqishi kerak.

Mahsulot va xizmatning farqi: 

Mahsulot – bu moddiy yoki fizik xususiyatga ega bo‘lib, uni ko‘rish 
yoki ushlab ko‘rish, sotib olib unga egalik qilish mumkin. Odatda, 
mahsulotni sotib olayotganda nima xarid qilayotganingizni oldindan 
bilasiz va ko‘rasiz. 
Xizmat esa – bir tomonning ikkinchi tomon uchun ko‘rsatayotgan 
xatti-harakatdir. Siz mijozga xizmat ko‘rsatganingizda, mijoz uni ko‘z 
bilan ko‘rib, qo‘l bilan ushlamaydi, balki his etadi, foydalanadi, iste’mol 
qiladi. 
Mahsulot korxonada ishlab chiqariladi va sotiladi. Mijoz kelgunga 
qadar do‘konda yoki omborda saqlanadi. Biroq xizmatlar odatda, avval 
sotiladi, keyin ishlab chiqariladi. Mahsulot ishlab chiqaruvchilar mijoz-
dan ancha uzoqda bo‘lishi mumkin, lekin xizmat ko‘rsatuvchi va mijoz 
odatda yonma-yon turadi.