O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Marketing — miks kompleksidagi narxning o‘rni 
 
Mahsulot 
Narx 
Kommunikatsiya 
Mahsulotning 
xaridor uchun qadri 
Distributsiya 
Narx bajaradigan ba’zi bir vazifalarni ko‘rib chiqamiz: avvalo, 
narxlar ishlab chiqarish va iste’moldagi o‘zgarishlardan xabar beradi. 
Masalan, poyafzalga bo‘lgan talab biron bir sababga ko‘ra ko‘payib 
borayapti, deb faraz qilaylik. Bu hol poyafzal do‘konlari egalariga, 
poyafzallar uchun yuqoriroq narx qo‘yish imkonini beradi. Ikkinchi 

---

240 
tomondan, sotuvchilar poyafzal fabrikalariga qo‘shimcha buyurtmalar 
beradilar, chunki ularni ko‘proq sotish ularning daromadlarini oshiradi. 
Fabrikani aynan poyafzal ishlab chiqarishdan manfaatdor qilish uchun 
ularga poyafzal do‘konlarining egalari ilgarigiga qaraganda balandroq 
narx taklif qilishlari lozim. Fabrikalar ishlab chiqarishni kengaytirish 
uchun har xil charm va uning o‘rnini bosuvchi boshqa resurslarni 
ko‘proq sotib olishlari, shuningdek, qo‘shimcha ishchi kuchini 
yollashlari lozim bo‘ladi. Ishlab chiqarishning ushbu omillariga 
talabning ortishi ularning baholari oshishiga olib keladi, bu esa o‘z 
navbatida ularni taklif qilishning o‘sishini rag‘batlantiradi. Shu tariqa 
ishlab chiqarishning bir bo‘g‘unidan boshqasiga poyafzalga talab 
oshganligi haqida axborot yetkazib turiladi. Poyafzal uchun kerakli 
bo‘lgan tovarlarga ehtiyojning ortishi mo‘yna (jun) sanoati, furnituralar 
ishlab chiqarish ko‘lamini kengaytirishni, ishlab chiqaruvchilarni 
rag‘batlantiradi.
Narxlar faqat iste’moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi 
o‘zgarishlardan ham darak beradi. Masalan, yong‘in chiqishi natijasida 
ko‘p zavodlar to‘xtab qoldi, deylik u holda ishlab chiqarish kamayib 
ketadi. Ushbu hol ularning narxini oshishiga olib keladi, bu o‘z 
navbatida poyafzal fabrikalari egalari uchun poyafzallarni ilgarigi 
miqdorda tayyorlashni befoyda qilib qo‘yishi mumkin. Talab ilgaridek 
qolganda poyafzal ishlab chiqarishni qisqartirish va sotuvchilar uchun 
ularga balandroq chakana narxlar belgilash imkonini yaratadi. Tovarning 
oshgan narxi uni iste’mol qilishni qisqartirishdan darak beradi. Charm 
ishlab chiqarishni qisqartirish haqidagi xabar shu tariqa poyafzal 
iste’molchisiga yetib boradi. Ammo uning uchun poyafzal narxi nima 
sababdan oshganligi muhim emas. U sabablaridan qat’iy nazar tovar 
narxi oshganligiga bir xilda qaraydi.
Narxlarning boshqa muhim vazifasi - ishlab chiqaruvchilar va 
iste’molchini rag‘batlantirishdir. Narxlarning o‘zgarishi ishlab 
chiqaruvchilarni ham, iste’molchini ham chorasini ko‘rishga, ayni 
vaqtda bunday chora imkoniyat yaratishga undaydi. Bizning misolimiz-
da poyafzalga talabning ortishi ularni ishlab chiqarishni ko‘paytirishga 
rag‘batlantiradi. Lekin bu xomashyo materiallarini, xullas, ishlab 
chiqarishni kengaytirish uchun zarur hamma narsalarni xarid qilish, 
ko‘paytirishni talab etadi. Poyafzal fabrikalarida bunday imkoniyat 
paydo bo‘ladi ham, zero poyafzalga bo‘lgan talab va narxning oshishi 
ular qo‘shimcha daromad olishi va bu daromad ishlab chiqarishni 

---

241 
kengaytirishga sarflanishi mumkin. Bu esa poyafzalning narxi balandroq 
bo‘lganda poyafzal fabrikalari egalariga o‘z daromadlarini yanada 
oshirish imkonini beradi. Shunisi ham muhimki, narxlar mexanizmi 
ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini ko‘paytirishgina emas, ishlab 
chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni ham rag‘batlantiradi. 
Poyafzal ishlab chiqaruvchilarning daromadi sotishdan tushgan pul bilan 
ishlab chiqarish xarajatlari o‘rtasidagi tafovutdan iborat bo‘lganligi 
sababli eng kam xarajat qilgan holda mahsulot ishlab chiqarish ular 
uchun foydali bo‘ladi. Poyafzal ishlab chiqarishda foydalaniladigan 
charmning biron xili borgan sayin kamyob va qimmat bo‘lib boradi, deb 
faraz qilaylik. Bu hol uni tejashga va uni o‘rnini bosa oladigan arzonroq 
materialni izlashga rag‘batlantiradi.
Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas bog‘liq. 
Bu daromadlarning taqsimlanishidir. Tovar ishlab chiqarish sharoitida 
xo‘jalik faoliyati ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o‘z shaxsiy 
yoki ishlab chiqarish iste’mollarini ko‘zlab sotadigan yoki sotib oladigan 
tovarlar va xizmatlarning narxlariga bevosita bog‘liqdir. Narxlarning 
o‘zgarishi iqtisodiy ne’matlar sotuvchilari va xaridorlari turli 
guruhlarining daromadlari miqdoriga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. 
Bozorga jamiyat uchun eng zarur ne’matlarni yetkazib beruvchilar, 
shuningdek, ushbu paytda mo‘l-ko‘l bo‘lgan ne’matlarni sotib oluvchilar 
ham yutadilar. Poyafzalchilik mehnatiga bo‘lgan talab oshsa (taklif 
o‘zgarmay qolgan darajada), ularning ish kuchining narxi, demak, 
daromadlari ham ortadi. Mehnat bozorida taklif oshadigan (doimiy talab 
sharoitida) bo‘lsa, uning aksi bo‘ladi: ish kuchining narxi pasayadi.
Narxlarning to‘rtinchi vazifasi alohida korxonalarga va xo‘jalik 
sohalariga ishlab chiqarish omillarini taqsimlashdir. Narxlar xo‘jalik 
yurgizishning muhim vositasidir. Marketingni boshqarish jarayonida 
marketologlar narxlarning barcha turlaridan, asosan ulgurji narxlar, 
mahsulot tashish tariflari va hisob narxlari bilan ish ko‘radilar. 
Narxlarni quyidagi belgilar orqali turkumlash mumkin: