O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Reklama samaradorligini baholash 
 
Reklamani yaxshi rejalashtirish va uni boshqarish samaradorligini 
baholashni ko‘zda tutadi. Ko‘pchilik reklama beruvchilar reklamaning 
kommunikativ samarasini, ya’ni uning tovar haqida xabardorlik, bilish 
yoki afzal ko‘rish haqidagi darajasiga potensial ta’sir etishini baholashga 
urinadilar. Kommunikativlikka qo‘shimcha ravishda reklama beruvchi-
lar shuningdek, reklamaning tijoratdan samarasini ham baholashni 
xohlar edilar. 
Kommunikativ samarani tadqiq etish reklamaning iste’molchiga 
ta’sir etish samaradorligini aniqlashga yo‘naltirilgan. Bunday tadqiqotlar 
(uni reklama testlashtirish, deb ham ataydilar) reklama e’loni joylash-
tirilgunga qadar ham, uni e’lon yoki translyatsiya qilingach ham 
o‘tkazilishi mumkin. 
Reklamaning tijoratdan samarasini baholash umuman, kommuni-
kativ samarani baholashga nisbatan sezilarli darajada qiyin. Savdo-sotiq 
darajasiga tovarning tavsifi, uning narxi va savdoda mavjudligi, 
shuningdek, raqobatchilarning xatti-harakatlari kabi ko‘plab omillar 
ta’sir qiladi. Bu omillar qancha kam bo‘lsa, ularni nazorat qilish ham 
shunchalik soddalashadi. Reklamaning savdoga ta’sirini baholash ham 
shuncha oson bo‘ladi. Hammadan osoni, reklamaning bevosita 
marketing o‘tkazishda savdo hajmiga ta’sirini baholash, eng murakkabi 
esa – firma imijini yoki savdo markasini shakllantirishga yo‘naltirilgan 

---

360 
reklamadan foydalanishni baholashdir. Bu masalani hal qilish variant-
laridan biri 12.4-rasmda keltirilgan.
 
 
 
12.4-rasm.
 Savdo-sotiq hajmiga reklamaning ta’sir etishini baholash formulasi 
Tadqiqotchilar reklamaning savdo hajmiga ta’sirini tajribalar yorda-
mida o‘tgan davrlarni tahlil qilish asosida baholashga urinmoqdalar. 
Retrospektiv yondashuv o‘tgan davrdagi savdo hajmi va reklamaga 
xarajatning o‘zaro aloqasini statistik (hisoblab) chiqarishda ko‘rinadi. 
Boshqa tadqiqotchilar reklamaning savdo hajmiga ta’sirini baholash 
uchun eksperimental yondashuvdan foydalanadi. 
Tadqiqochilarning yanada ko‘proq qismi reklama xarajatlarining 
savdo hajmi o‘sishiga ta’sirini baholashga urinadilar va faqat 
kommunikativ samarani o‘lchash bilan qanoatlanmaydilar. 
Bevosita savdo - xarid jarayonining ma’lum bir bosqichlarida, 
ayniqsa, xaridorning o‘zi sotayotgan tovarni afzal ko‘rishiga erishish va 
uni sotib olishga undash kerak bo‘lganda eng samarali kommunikatsiya 
vositasidir. Shuning uchun soddaroq vazifalar kommunikatsiyaning 
arzonroq texnik vositalari orqali uzatilgan sari, savdo xodimlarining 
strategik marketingdagi roli kuchayib boradi.
To‘g‘ridan to‘g‘ri (bevosita) savdo – savdoning mustaqil vositachi-
lar xizmatlaridan foydalanmagan holda xaridorlar bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri 
aloqa o‘rnatish imkonini beruvchi metodi. 
To‘g‘ridan to‘g‘ri (bevosita) savdo operatsiyalari o‘tkazish ustidan 
to‘liq nazorat yuritishga, o‘z tovarlari bozorini yaxshiroq o‘rganishga, 
o‘z iste’molchilari bilan uzoq muddatli munosabatlar o‘rnatishga, o‘z 
takliflariga tez o‘zgartirishlar kiritishga, mahsulot sifatini oshirish 
bo‘yicha iste’molchilar bilan hamkorlikda ilmiy izlanishlar olib borishga 
imkon beradi. Ishlab chiqaruvchi va xaridorning to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa-
lari munosabatlar marketingi rivojlanishi (interfaol marketing) asosini 
tashkil etadi, bunda foyda manbayi tovar emas, mijoz hisoblanadi. Bozor 
vakili marketingni uzoq muddatli munosabatlarda bir martalik bitimga 
aylantirishga urinadi. 
Firmaning 
reklama 
xarajatlari ulushi
Ovoz
ulushi
Ong va qalb 
ulushi
Bozorning 
ulushi

---

361 
To‘g‘ridan to‘g‘ri (bevosita) savdo, asosan, ishlab chiqarish vosita-
lari bozorida tarqalgan. To‘g‘ridan to‘g‘ri sotishlar asosiy tur xomashyo-
larni qayta ishlash sanoatlariga yetkazib beruvchi neft, ko‘mir, stanok 
qurilishi kompaniyalari kabilar uchun xarakterli. Jahon tajribasi 
ma’lumotlariga ko‘ra, mashina va uskunalarning 2/3 ga yaqin qismi 
eksport ta’minlanishi savdo bo‘limlari, filiallar, agentlar, vositachilar 
orqali amalga oshiriladi, faqat 1/3 qismigina oraliq savdo bo‘g‘inlari 
tomonidan bajariladi. 
Keng iste’mol tovarlari bozorida to‘g‘ridan to‘g‘ri savdo yorda-
midan kam foydalaniladi. Ishlab chiqaruvchi bevosita iste’molchilar 
bilan ishlasa, u to‘g‘ridan to‘g‘ri savdoning bevosita marketing va 
shaxsiy sotish turlaridan foydalanishi mumkin. 
Bevosita (to‘g‘ridan to‘g‘ri) marketing – bevosita reklama orqali
bevosita iste’molchilarga, ulardan reklama murojaatlariga to‘g‘ridan 
to‘g‘ri javob olish uchun mo‘ljallangan. Bevosita (to‘g‘ridan to‘g‘ri) 
marketingning quyidagi turlari mavjud: pochta bo‘yicha bevosita 
marketing, kataloglar bo‘yicha marketing, telemarketing, televizion 
marketing va elektron savdo. 
Pochta orqali to‘g‘ridan to‘g‘ri marketing (“direkt-meyl”) – pochta 
jo‘natmalarini (xatlar, reklamalar, namunalar va b.) potensial mijozlarga 
tarqatish yo‘li bilan amalga oshiriladigan marketing. Tarqatiladiganlar 
ro‘yxati ma’lum guruhdagi tovarlarning eng ishonchli xaridorlari 
ro‘yxati asosida shakllantiriladi. 
Kataloglar bo‘yicha marketing – kataloglar vositasidagi to‘g‘ridan 
to‘g‘ri marketing, mijozlar yoki ularning vakillari tomonidan 
do‘konlardan tanlangan tovarlar jo‘natiladi. 
Shaxsiy muloqot strategiyasini ishlab chiqish eng avval firmaning 
marketing strategiyasini amalga oshirishda savdo xodimi o‘ynaydigan 
rolni belgilab olishni talab qiladi. Buning uchun firma har bir tovar 
bozorida o‘z mijozlari bilan o‘rnatmoqchi bo‘lgan aloqa xarakterini 
aniqlab olishi kerak.