O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1- guruh uchun tarqatma material 
Diqqat to’g’risida tushuncha. Diqqat va faoliyat. Diqqat turlari va xususiyatlari.
Diqqat – psixik faoliyatning yunaltirilishi va shaxs uchun ahamiyatli 
bo’lgan obyekt ustida tuplanishdir. Yunaltirilishi deganda psixik faoliyatining 
tanlovchilik xarakteri, obyektni ixtiyoriy yoki beixtiyoriy tanlash tushuniladi.
Dikkatning nerv – fiziologik mexanizmini I. P Pavlovning yozishicha 
oriyentirovka refleksi tashkil etadi. Buni Pavlov «bu nima» refleksi deb ham 
atagan edi. Bundan tashqari, dikkat ma’lum nerv markazlarining kuzgolishi va 
miyadagi boshqa nerv markazlarining tormozlanishi bilan ham boglikdir.
A. A. Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominanta prinsipi ham 
dikkatning fiziologik asoslarini aniqlash uchun katta ahamiyatga ega. Shu
dominantalik prinsipiga muvofik miyada kuzgolishning xar doim ustun 
turadigan xukmron uchogi ayni shu damda miyaga ta’sir etib, unda yuzaga 
kelayotgan hamma kuzgolishlarni qandaydir ravishda o’ziga tortib oladi va 
buning natijasida boshqa kuzgolishlarga nisbatan uning xukmronligi yanada 
oshadi.
Dikkat uch turli bo’ladi: ixtiyorsiz dikkat, ixtiyoriy dikkat, ixtiyoriydan 
keyingi yoki muvofiklashgan dikkat.
Ixtiyorsiz dikkat maksadsiz, rejasiz yuz beradi. Ixtiyoriy dikkat deb 
ongimizni aniq maksad asosida va idoraviy kuch yordamida kerakli obyektga 
yunaltirishga aytiladi. Agar ixtiyorsiz dikkatda ish bizni o’ziga shunchaki jalb 
qilib olsa, ijtiyoriy dikkatda biz dikkatimizni qaratish uchun uz oldimizga ongli 

---

204 
suratda maksad kuyamiz, kiyinchiliklarni yengib, dikkatni tuplash uchun 
kurashib va xar qanday boshqa narsalarga berilmaslik uchun iroda kuchini 
sarflab dikkatimizni ongli ravishda narsaga qaratamiz.
Ixtiyoriy dikkatdan tashqari, dikkatning ana bir to’rini kayd qilib o’tish 
lozim, bu dikkat, ixtiyoriy dikkat kabi maksadga kartilgan bo’lib, lekin doimiy 
irodaviy zur berishni talab kilmaydi. Masalan, ukuvchi uy topshirigini 
bajarishga kirishganda dastlab bu ishga uzini majbur kiladi, ataylab dikkatni ish 
ustiga tuplaydi, irodaviy zur beradi. Lekin ishga kirishib olgach, endi irodaviy 
zur berish pasayadi, dikkat o’z-o’zidan ish ustiga tuplanadi, ukuvchi esa ishni 
berilib bajara boshlaydi. Ana shu paytda ukuvchining dikkati ixtiyoriy 
dikkatdan muvofiklashgan dikkatga aylanadi.