O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Ekologik omillar va ularning guruhlarga boplinishi.

Koppchilik olimlarning taxminlariga qaraganda, Yer bundan 4,5 milliard yil ilgari paydo bolgan bolsa birinchi jonli organizmlar bundan taxminan uch yarim milliard yil ilgari vujudga kelgan. SHu davr ichida bir hujayrali geterotrof va avtotrof organizmlar, taraqqiyotning sopnggi va enq yuksak bosqichida turgan gulli opsimliklar, sutemizuvchi hayvonlar va inson ham tashqi muhitning tapsiri hamda aksincha, shu organizmlarning tashqi muhitga koprsatadigan tapsiri asosida rivojlanib kelgan. YApni tashqi muhitning opzgarishiga moslasha olgan opsimlik va hayvon individlari saqlanib qolgan va opsib - rivojlanib Yer kurrasining kattagina kengliklarini ishgpol qilib borgan. Demak, tashqi muhit bilan o`zaro bogplanmagan va uning tapsirida boplmagan tirik organizmlarning (shu jumladan, inson) hayotini tasavvur etish mumkin emas. Tashqi muhit omillari jonli organizmlarga uch xil: minimal, optimal va maksimal darajada tapsir etadi. Har qanday jonli organizm murakkab va opzgaruvchan dunyoda yashaydi, doimiy ravishda ana shunday sharoitga moslashib boradi va opzining hayotiy faoliyatini uning opzgarishiga qarab tartibga soladi. Saiyoramizdagi jonli organizmlar opzlarining rivojlanish tarixida toprtta yashash muhitini opzlashtirdilar. Suv muhiti birinchisi hisoblanadi. CHunki dastlabki jonli organizmlar ana shu muhitda paydo bo`lgan. Keyinchalik organizmlar asta-sekin quruqlikni va havoni egallay boshladilar. Bularning hayotiy faoliyati natijasida tuproq hosil bopladi va ular shu tuproq muhitida yashashni opzlashtiradilar. Oxirgi toprtinchi maxsus yashash muhiti bu jonli organizmlarning opzlari bo`lib, ular maplum bir organizmlarda yashaydigan boshqa organizmlar (parazit yoki simbiontlar)da hayot kechiradilar.

Organizmlarning tashqi muhit sharoitlariga moslashishi adaptatsiya deyiladi. Organizmlarning adaptatsiyalanishi bu hayotning asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Organizmlarning bu xususiyati ularning tirikligini, koppayishini, yashovchanligini tapminlaydi.

Organizmlarga tapsir koprsatadigan tashqi muhit omillariga ekologik omillar deb ataladi. Organizmlarning yer yuzida tarqalishiga va rivojlanishiga tapsir koprsatuvchi har bir tashqi muhit elementiga ekologik omil deyiladi. Ekologik omillar uch gruppaga boplinadi:

1. Abiotik omillar iqlim, harorat, radioaktiv nurlar, yorug`lik, havo oqimi, shamol, havo namligi, suvning tuz tarkibi, tuproq va relef. Bular hammasi jonsiz tabiatga xos xususiyatlar bo`lib, jonli organizmlarning rivojlanishiga bevosita va bilvosita tapsir koprsatadi.

2. Biotik omillar — barcha jonli organizmlarning o`zaro tapsiri. Har bir organizm doimiy ravishda boshqa organizmlarning bevosita yoki bilvosita tapsirini sezibturadi.Opsimliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning o`zaro tapsiri biotik omillar deb hisoblanadi. Organizmlarning o`zaro bogplanishi bu biotsenozlar va populyatsiyalarning mavjudligiga asoslangandir, bu masala bilan sinekologiya fani shugpullanadi.

Antropogen omillar - kishilik jamiyati tomonidan tabiatga bo`lgan tapsir. Bu tabiatni boshqa turlarning ozuqa muhiti sifatida opzgartiradi yoki boplmasa ularning hayotiga tapsir etadi. Kishilik jamiyati tarixidagi ovchilik, keyinchalik qishloq xopjaligi, sanoat va transportning rivojlanishi sayyoramiz tabiatini kuchli darajada opzgartirib yubordi. Yer-yuzidagi hamma jonli organizmlarga insonning tapsiri kundan-kunga ortib bormoqda. Hozirgi vaqtda Yerning jonli qatlamidagi hayot taqdiri, barcha jonli organizmlar hayoti va inson taqdiri antropogen omilning tabiatga bo`lgan tapsiriga bogpliqdir. Keyingi yillarda Amudaryoning quyi oqimidagi rayonlarda tabiatdagi muvozanatning inson faoliyati tufayli buzilishi natijasida biotsenozdagi koppchilik opsimlik va hayvon turlari yo`qolib ketdi. Bundan tashqari tabiatdagi ekologik omillar muvozanatining buzilishi tufayli insonning opzi uchun ham bu joylarda nokulay sharoitlar vujudga keldi va buning oqibatida har xil kasalliklar paydo boplmoqda.

Muhitdagi bitta omil birga yashayotgan har xil turdagi organizmlarga har xil tapsir koprsatadi. Masalan, qishda bopladigan kuchli shamol yirik hayvonlarga salbiy tapsir koprsatadi, lekin kichik hayvonlarga, ular kuchli shamol vaqtida opz uyalarida yoki qor ostida yashirinib yotganlari uchun unchalik tapsir qilmaydi.

Muhitning ayrim xususiyatlari kopp vaqt davom etgan turlar evolutsiyasida opzgarmasdan keldi. Ana shular jumlasiga yerning tortish kuchi, quyoshning doimiyligi, okeanlarning tuz tarkibi va atmosfera xususiyatlari kiradi.

Ekologik omillarning koppchiligi harorat, namlik, shamol va boshqalar - makon va zamonda juda ham opzgaruvchandir. Har bir ekologik omilning opzgaruvchanlik darajasi ozuqa muhitiga bogpliqdir. Masalan, harorat quruqlikda kuchli opzgarib turadi, okean tubida yoki gporda u bir xil bopladi, yoki sezilarsiz darajada kam opzgaradi. Sutemizuvchilarning parazitlari haddan tashqari kopp yashaydi, erkin yashaydigan yirtqichlar uchun ozuqa manbalari doimiy ravishda qurbonlar miqdorining opzgarishi tufayli opzgarib turadi.

Optimum qonuni. Xar bir ekologik omilning organizmlarga ijobiy tapsir etish chegarasi mavjud. Opzgaruvchan omillarning tapsiri uning namoyon boplishi bilan bogpliqdir. Omillar yetishmasa yoki haddan tashqari kopp boplsa ham individlarning hayotiy faoliyatiga salbiy tapeir koprsatadi. Organizmlarning rivojlanishiga ijobiy tapsir koprsatsa, bu ekologik omillar ning shu organizm uchun optimum konun deyiladi. Optimumdan qanchalik kuchli cheklanilsa, u vakitda ekologik omillarning jonli organizmlarga salbiy tapsiri shunchalik kuchayadi va bu pessimum konuni deyiladi. Organizmlarning yashashi uchun maksimum yoki minimum nuqtasida organizmlar yashash imkoniyatga ega bopladilar. Agar undan optsa individ nobud bopladi. Fojiali nuqta oraligpidagi organizmlarning chidamlilik chegarasi muhitning aniq omillari uchun tirik jonzotlarning ekologik valentligi deyiladi (17- rasm).

Aholi mehnat qiladigan, turmush kechiradigan va dam oladigan tevarak-atrof muhiti bir-biri bilan o`zaro bogpliq bo`lgan yaxlit bir zanjirni tashkil qiladi. Bular havo va iqlim hodisalari, suv, nabobat va hayvonot dunyosi, inson qopli bilan bunyodga keladigan texnologik va ijtimoiy muhitdan iborat. Agar mana shu zanjirning biror bir bopgpini inson organizmi tomonidan mepyoridan ortiq miqdorda, kopnikilmagan tarzda qabul qilinsa, u xavf-xatar omiliga aylanadi. Bularga salomatlikka tapsir etuvchi quyidagi omillar kiradi.

1. Atrof-muhit omillari. Insonning oprab turgan muhitning tapsiri barchaga maplum. Suv, havo, opsimliklar, hayvonot dunyosi, ovqat mahsulotlari, yashash joyi, kiyim-kechak, turli dori vositalari, biologik profilaktik preparatlar, qishloq xopjalik zararkunandalariga qarshi ishlatiladigan zaharli kimyoviy moddalar va boshqalar odam atrofini oprab olgan muhitdir. Sanab optilgan omillar esa odamning jismoniy va ruhiy salomatligiga bevosita tapsir etadi. Yashash sharoitidagi ijtimoiy muammolar ham kishilar sogpligpigpa tapsir qilishi mumkin.

Atrof-muhitning ifloslanishi tufayli, biosferada koppayib borayotgan mutagen (onkogen, teratogen) omillar tapsiri nasldan-naslga optuvchi irsiy kasalliklar koppayishiga sabab bopladi.

2. Notopgpri, muvofiqlashmagan va tartibsiz ovqatlanish omili organizmning normal faoliyati buzilishi va kasalliklar kelib chiqishida muhim oprin egallaydi.

Organizmning yetarli darajada oziq moddalar bilan tapminlanmasligi natijasida uning himoya xususiyatlari pasayib, kasalliklar paydo boplishi uchun zamin yaratiladi, tez charchash ish qobiliyatining susayishiga olib keladi. Bolalarning yetarlicha ovqatlanmasligi opsish va jismoniy rivojlanishni kechiktiradi.

3. Gipodinamiya (yunoncha-hyro-kam, past va dynamis-kuch) mushaklarning yetarli ishlamasligi, qisqarish kuchining kamayib ketishi bo`lib, odatda doimo optirib ishlash, piyoda yurishni yigpishtirib, umuman mushaklarga tushadigan ogpirlikning kamayib qolishi tufayli kelib chiqadigan gipokineziya (odam harakat faolligining kamayib ketishi) bilan birga davom etadi. Odam uzoq kasal bo`lib yotganida ham unda gipodinamiya kuzatiladi. Kam harakat qilish natijasida muskullar erta quvvatsizlanib, bopshashib qoladi, kishining qaddi bukilib, fiziologik qarish jarayoni tezlashadi.

Zararli omillar: alkogolizm-ashaddiy ichkilikbozlik, odam organizmidagi hamma tizilmalar va apzolarga salbiy tapsir koprsatadi. Odam opzi ichayotgan ichkilik miqdorini bilmay, mepyorini yo`qotib qopyadi, markaziy va periferik nerv sistemasi faoliyati buzilib ruhiy xastaliklar, nevritlar va boshqalar paydo bopladi, ichki apzolar faoliyati izdan chiqadi. Ichkilikning zaharli tapsiridan kopz xiralashishi, quloq ogpirlashishi, alkogol gastriti, jigar tsirrozi, pankreatit, qand kasalligi, stenokardiya, miokard infarkti paydo boplishi mumkin.

Tamaki chekish - kishi sogpligpiga jiddiy putur yetkazadigan eng zararli odatlardan biridir. Tamakining vatani janubiy Amerika, uni ispanlar 16 asrda Yevropaga keltirishgan. Dastavval tamakini hidlash yoki chaynash odat bo`lgan. Bora-bora chekiladigan bopldi, chunki tamaki chekilganda undagi nikotin ateroskleroz, gipertoniya, gastrit, gastroenterokolit, enokrin kasalliklarining kechishini ogpirlashtirib yuboradi. Chekishdan voz kechmay turib, yara kasalligi, tromboflebit, stenokardiya, miokard infarkti kabi xastaliklardan sogpayish qiyin.

Narkomaniya (yunoncha -narke-karaxtlik va mania- telbalik, jahl, shod-xurramlik) narkotik va narkotik tapsirga esa moddalarni istepmol qilish natijasida kelib chiqadigan kasallikdir. Ushbu xastalik bilan ogprigan kishining jismoniy va ruhiy holati xumorini bosadigan tegishli narkotik modda istepmol qilishiga bogpliq. Narkotik moddalarni istepmol qilishga kishi opz hoxishidan tashqari eptiborsizligi natijasida yapni vrach buyurgan narkotik moddalarni topgpri qabul qilish va ongli ravishda kayf qilish maqsadida qabul qilish natijasida oprganib qolishi mumkin.

Bangilikka odatda opzini tiya bilmagan, ruhan zaif, irodasi kuchsiz, birovlarga taqlid qiladigan, xumorni tarqatishdan boshqa narsani bilmaydigan, opta xudbin kishilargina beriladi. Organizmning narkotik moddalarga oprganib qolishi bu moddani qabul qilmasdan turolmaydigan bo`lib qolishga, agar bangi opz vaqtida narkotik qabul qilmasa ruhiy opzgarishlar, jismoniy opzgarishlar avj olishiga olib keladi. Oxir oqibat organizmning shu moddadan zaharlanib, oplim yuzaga kelishi mumkin.

Sogplom turmush tarzining talablari va kasalliklarning oldini olish. Turmush tarzi bu aniq sharoitdagi dialektik tushunchalar hosilasi bo`lib, insonning aniq jamiyatda, muhitda ifodalangan hayot, mehnat, dam olish va hokazolarini opz ichiga olgan tushunchadir. Uning tarkibiy qismlariga faqat ijtimoiy siyosiy va ishlab chiqarish faoliyatigina emas, balki ishlab chiqarishdan tashqari faqtdagi faolligi, ijtimoiy-madaniy faoliyati ham kiradi. Tibbiy faolligi ham uning bir turidir. Turmushda odam turli xil salbiy tapsurotlar, nojopya holatlar va sharoitlarga tushib qolishi mumkin. Bular esa opz navbatida salomatlik, turmush tarzini sogplomlashtirish haqida topla bilimga ega boplishga majbur qiladi, aholining opz salomatligiga bo`lgan munosabatlarini tarbiyalash va tibbiy bilimlarni targpib qilishni taqozo etadi.

Sogplom turmush tarzi keng mapnoli tushuncha bo`lib, unumli mehnat qilish, faol dam olish, badantarbiya va sport bilan shugpullanish, organizmni chiniqtirish, shaxsiy va psixogigienaga rioya qilish (topgpri) ovqatlanish, zararli odatlardan opzni tiysh va har yili shifokor koprigidan optib turishdan iborat. Jamiyatning har bir apzosi esa shularni turmushiga tadbiq etsa, sogplom hayot kechiradi.

Nazorat savollari

Hozirgi zamon ekologik muammolari va ularni hal qilish masalalari.

Ekologik vaziyatni tushunish, oprganish baholash muammolari.

Ekologik inqiroz, ekologik halokat havfsizlik.

Ekologik barqaror rivojlanish.

Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish, abiatni muhofaza qilish, tabiatdan foydalanish tushunchalari.

Odam va uning paydo boplishi haqida nimalar bilasizh

Odamlar nechta irqga ajratib oprganiladih

Irqlarning kelib chiqishini tushuntiringh

Inson genetikasi deganda nimani tushunasizh

Tibbiyot genetikasi nimah

Sogplom hayot tarzi nimah

Sogplom hayot tarzi uchun zararli omillarni sanab beringh

Nasliy kasalliklarning sabablarini tushuntiring.

Bolalar oplimining koppayishiga sabab nimah

EKOSISTEMALAR HAQIDA TUSHUNCHA

Tabiatdagi barcha organizmlarni, bir-birlari bilan va ularning tashqi muhit bilan bo`lgan barcha bogplanishlari ekosistemani tashkil qiladi. Bu atama birinchi marta fanga 1935 yilda ingliz olimi — ekolog A. Tensli tomonidan kiritilgan. Uning mohiyatiga kopra, anorganik va organik omillar tabiatda huquqli komponentlar sifatida namoyon bopladi. A. Tensli jonli organizmlarni ularni oprab olgan muhitdan ajratib boplmasligini alohida qayd etadi. U ekologik sistemani yer yuzasidagi tabiatning asosiy birligidir, deb qabul qiladi. Bu sistema maplum hajmga ega emas, u makonning istagan uzunligini egallashi mumkin. SHunday qilib, barcha jonli organizmlarni va ularning yashash sharoitlarini opz ichiga olgan funktsional sistemaga ekologik sistema deb ataladi.

Olimlardan Lindeman, Ye. Odum, Y. Ovingten, Vinberglar ekosistemani chuqur oprgandilar va opz ilmiy ishlarida uning mohiyatini yoritdilar. Jumladan, Lindeman birinchi bo`lib oziqlanish darajasini oprganishga znergetik nuqtai nazardan yondashish kerakligini aytdi.

Ekosistema ham organizmlarning oziqlanish darajasiga qarab tabaqalanadi. SHunga kopra, bir biogeotsenozning opzi fitotsenoz chegarasida bir butun ekosistema bo`lib ajratilishi mumkin. SHunday qilib, ekosistema oziqlanish darajasi bilan bogpliq bo`lgan tirik organizmlarning maplum bir hududidagi yigpindisi hisoblanadi. SHu bilan birga bu organizmlar oziqlanish darajasi bilangina emas, balki o`zaro bir-biri bilan moddalar va energiya almashinuvi orqali anorganik muhitning komponentlari (qattiq, suyuq va gaz fazalari, ularning tarkibi, iqlim sharoitlari va boshqalar) bilan qam uzviy bog`langan bopladi. SHuning uchun ham ekosistema tushunchasini oziqlanish darajasi bilan bogpliq bo`lgan biogeotsenologik qobiqning har qanday obpektiga tatbiq etish mumkin. SHu sababdaya boplsa kerak chet el adabiyotlarida ekosistema atamasi biogeoienoz atamasi mapnosida ishlatiladi.

Akademik V. N. Sukachev ekosistemani tubandagicha tapriflaydi:

1) Biom fitotsenozlar, zootsenozlar, mikrobiotsenozlar, mikotsenozlar, ozuqa va fazodagi barcha bogplanishlar ularni birlashtirib turadi;

2) Muhit omillari: ekotop, klimatop, edafatop. Dunyodagi barcha ekosistemalarning o`zaro bogplanishi Yer shari bopyicha katta ekosistemalar topgprisidagi tasavvurning shakllanishiga olib keladi, yapni amalda biosfera topgprisidagi tushunchaning paydo boplishiga sabab bopladi.

Ekologiyada ekosistema juda keng funktsional birlik sifatida belgilangandir, chunki unda yopiq modda aylanishi mavjud. Tabiatda modda almashish jarayonini saqlab turish uchun anorganik moddalarni opzlashtirish mumkin bo`lgan shakllar zaxirasi boplishi kerak. Bunda funktsional jihatidan farq qiladigan organizmlarning uchta ekologpik gruppalari boplishi zarur: produtsent, konsument va redutsentlar.

produtsentlar — bular avtotrof organizmlardir, yapni yashil opsimliklar, fotosintez tufayli energiyani organik modda shaklida tanalarida yigpadilar, boshqacha qilib aytganda, opsimliklar opzlarining tanasini anorganik moddalar hisobiga hosil qilysh qobiliyatiga egadirlar.

Konsumentlar — bular geterotrof organizmlardir. Konsumentlar, produtsentlar yoki boshqa konsumentlar tomonidan hosil qilingan organik moddalar hisobiga yashaydi va ularni yangi shaklga aylantiradi.

Redutsentlar — oplik organik moddalar hisobiga yashab, shu moddalarni qaytadan anorganik moddalarga aylantiradilar.

Bu taqsimlash nisbiydir, chunki konsumentlar ham, produtsentlar ham ayrim hollarda redutsentlar shaklida namoyon bopladilar. Hayotiy davrida ular opzlarini oprab olgan muhitga modda almashish jarayonida mineral moddalarni chiqarib turadilar.

Tabiatda konsumentlar rolini faqat hayvonlar bajaradi, ularning faoliyatlari atomlarning tsiklik migratsiyasini ekosistemada saqlashda va tezlatishda juda ham murakkab shaklda namoyon bopladi.

Tabiatda ekosistemalarning masshtablari juda ham xilma-xildir. Xuddi shuningdek, moddalar aylanishining yopiqlilik darajasi ham bir xil emas, yapni bir xil atom tsiklda bir necha marta takrorlanadi. Ayrim ekosistema sifatida daraxtlar poyasidagi lishayniklarni koprsatish mumkin.

produtsentlar sifatida esa simbiotik suvoptlarini koprsatish mumkin. Ular fotosintezni amalga oshirishlari natijasida anorganik moddalardan organik moddalar hosil bopladi. Konsumentlar sifatida esa mayda bopgpimoyoqlilarni koprsatish mumkin. Ular lishayniklarning jonli topqimalari bilan oziqlanadilar. Lishayniklarning yostiqchalarida yashaydigan koppchilik mikroskopik hayvonlar redutsent hisoblanadilar. Zamburugplar faqat jonli topqimalar va suvoptlarining oplik topqimalari hisobiga yashaydilar.

ozuka zanjiri Organizmlarning hayotiy faoliyatlarini saqlash va ekosistemada modda almashish jarayonini doimiy ravishda davom etishi uchun energiya oqimi boplishi kerak. Yerdagi barcha hayot Quyosh energiyasi hisobiga yashaydi, fotosintezni amalga oshiradigan organizmlar organik birikmalarni (kimyoviy bogplanish tufayli) energiyaga aylantiradi. Geterotrof organizmlar energiyani ozuqa moddalardan oladilar, barcha jonli organizmlar boshqa organizmlar uchun ozuqa manbay hisoblanadi. Jamoalardagi ozuqa bogplanishi — bu bir organizmda ikkinchi organizmga energiyani optkazish mexanizmidir. Har bir jamoadagi grafik bogplanish murakkab turga opxshab bir-biriga chalkashgan bopladi.

Xohlagan turning organizmlari boshqa barcha tur organizmlari uchun foydali ozuqa hisoblanadi. Masalan: lichinkalar va qopngpizlar bitlarning dushmani hisoblanadi. Kengbargli oprmonlardagi emanlar hisobiga bir qancha yuzlab hasharotlar yashashlari mumkin. Masalan: bopgpimoyoqlilar, fitonematodlar, parazit zamburugplari va boshqalar. Odatda yirtqichlar bir opljadan ikkinchi bir opljaga yengil optadilar.

SHunday qilib, biotsenozdagi trofik tarmoqlar juda ham murakkabdir, unga kirayotgan energiya uzoq vaqtlar bir organizmdan ikkinchi organizmga migratsiya qilishi mumkin. Bunday qaraganda har bir aniq energiya portsiyasining yashil opsimliklarda yigpilish muddati qisqa bo`lib, ular 4—6 qatordan oshmasdan berilishi mumkin. Bunda ular bir-biri bilan oziqlanadigan organizmlar sistemasidan hosil bopladi. Bunday zvenolar «ozuka zanjiri» deyiladi.

Ozuqa zanjiridagi har bir zvenoning oprni trofik darajalar deyiladi. Trofik darajalar doimo produtsentlardir, bular organik moddalarni hosil qiladilar. Opsimliklar hisobiga yashaydigan konsumentlar ikkinchi trofik darajalar hisoblanadi. Uchinchi trofik darajalar opsimliklar bilan oziqlanadigan organizmlar hisobiga yashaydigan organizmlardir. SHunday qilib, konsumentlarni birinchi, ikkinchi va uchinchi tartiblarga bopladilar, ular ozuqa zanjirlarida har xil darajada turadilar. Bu yerda tabiiy ravishda konsumentlarning oziqlanish bopyicha ixtisoslashishi muhim rol opynaydi. Keng oziqlanish spektriga ega bo`lgan organizmlar ozuqa zanjirida har xil trofik darajada boplishlari mumkin. Masalan, insonning ozuqa ratsioni tarkibida opsimlik mahsulotlari, xuddi shuningdek, opsimliklar bilan oziqlanadigan hayvonlar gopshti bopladi.

Biotsenoz va biogeotsenoz.

Organizmlar opziga bogpliq boplmagan holda tabiat qurshovida bo`lib, ana shu tabiatdagi barcha omillar bilan o`zaro munosabatda bopladi. Bu bogplanishlar shu individlar uchun ijobiy va salbiy boplishi mumkin. Barcha jonli organizmlar o`zaro bog`langan muhitsiz yashay olmaydilar. Biotsenozdagi barcha individlarning o`zaro munosabatlari ularning oziqlanishi va rivojlanishi, yashash sharoitidagi noqulay omillarning tapsirini pasaytirish imkoniyatlarini yaratadi. Barcha jonli organizmlarning bir-birlariga koprsatadigan tapsirlarining yigpindisiga biotik omillar deb ataladi.

Organizmlarni oprab olgan barcha jonli organizmlar, ularning biotsenotik muhitini hosil qiladi. Har bir turning vakili faqat shunday jonli muhitda yashashi mumkinki, qaysikim boshqa organizmlar bilan munosabatda bo`lganda ularga normal hayotiy omillarni yaratadi. Boshqacha qilib aytganda, jonli organizmlarning har xil shakllari yerda har xil birikmalarda boplishi mumkin, buning natijasida har xil jamoalarni hosil qiladi, bunga faqat birga yashashga moslashgan turlar kiradi. Birga oziqlanadigan gruppalarga va o`zaro bog`langan organizmlarni biotsenozlar deb yuritiladi.

«Biotsenoz» lotincha sopz bo`lib «bios» — hayot, «tsenoz» — umumiy, yapni biotsenoz hayotni umumiy masalalarini oprganadi. Biotsenoz apzolarining birga hayot kechirishga moslanganligi ularning muhit sharoitlariga bo`lgan talabining bir xilliri va qonuniy ravishda o`zaro munosabatlarida seziladi. «Bioienoz» atamasi hozirgi zamon ekologik adabiyotlarda hududdagi organizmlarning tarqalishini aks ettirish maqsadida qopllaniladi (bu quruqlikka nisbatan bir xil opsimliklar jamoasini ajratishda qopllaniladi).

Opsimliklar jamoasi lotin tilida «fitotsenoz», hayvonlar jamoasi esa «zootsenoz» deb ataladi. Fitotsenoz bilan zootsenoz birgalikda umumbiologik tushunchani — biotsenozni tashkil qiladi, yapni tirik organizmlar jamoasi degan mapnoni anglatadi. Maplumki, Yer kurrasida mavjud bo`lgan tirik organizmlar o`zaro maplum munosabatda bo`lib qolmasdan, balki tashqi muhit va ayniqsa, iqlim va tuproq muhiti bilan vositali yoki vositasiz munosabatda bopladi. Bunday munosabatlarni oprganuvchi sohaga biogeotsenologiya deyiladi.

Biogeotsenologiya avvalo tirik arganizmlarning tuproqqa bo`lgan munosabatini oprgangani uchun uning obpekti biogeoienoz hisoblanadi. Biogeotsenoz haqidagi tushunchani birinchi bo`lib akademik V. N. Sukachev 1942 yili fanga kiritgan. Bu tushuncha bilan u Yer yuzining maplum bir boplagida o`zaro opxshash sharoitlarning mavjudligi va shu sharoitda mikroorgaiizmlar, hayvon va opsimliklarning birgalikda yashashi natijasida bir-biriga nisbatan tapsir koprsatishini kuzatish hamda oprganish kerakligini qayd qiladi.

Soddaroq qilib aytganda, oplik tabiat bilan tirik tabiat oprtasidagi munosabatlarni biogeotsenologiya oprganadi. Opsimliklar biotsenozlarni bir-biriga nisbatan tashqi koprinishini oprganganda ularning faqat yer ustki qismi tana koprinishinigina eptiborga olinmasdan, balki uning ostki kismi (yapni ularning ildiz sistemalarining bir-biriga nisbatan tuproqning turli qatlamlarida aralishini) xam kopzda tutiladi. Muayyan bir hududda turlar tarkibi, turlar soni, yarusligi, tashqi koprinishi bilan bir-biridan maplum darajada ajraladigan bir necha jamoalarni koprish mumkin. Bunday hollarda jamoa, mikrojamoa yoki mikrobiotsenozlar xaqida gap boradi. Masalan, zich oprmonlarda bir xil mikrobiotsenozlar mavjud boplsa, individlar, siyrakroq oprmonlarda ikkinchi xil mikrobiotsenozlarni koprish mumkin. shunday biotsenozlar daraxtlardan tortib (agar ular shu jamoalarda boplsa) barcha buta, opt opsimliklari yopsinlar, lishayniklar, suv optlari, zamburugplar va bakteriyalarni opz ichiga oladi.

SHunday qilib, biotsenoz oprganilayotganda yuqorida koprsatilgan xususiyatlardan tashqari, shu biotsenozni tashkil kiladigan opsimliklar, hayvonlarning hayotiy shakllari ham etiborga olinadi. Fasllar va yil davomida biotsenozlarning qiyofasi opzgarib turishi mumkin. Bunday vaqtlarda davriylik va aspekt (mavsumiylik) haqida gapiriladi. Bunday opzgarishlarning yil davomida sodir boplishida biotsenozning tarkibi ham muhim ahamiyatga egadir. Kichik jamoalar uchun (daraxtlarning tanalari va barglarida yashaydigan individlar) har xil atamalar ishlatiladi: mikrojamoa, biotsenotik gruppalar, biotik komplekslar va boshqalar.

Biotsenetik gruppalar oprtasida keskin farq boplmaydi, kichik jamoalar ham uning tarkibiga kiradi. Undan kattaroq jamoalar yana ham kattaroq jamoalarga kiradi, ular nisbatan opzlarining muxtor (avtonom) qismlariga ega bopladilar. SHunday qilib, yopsin va lishayniklar daraxtlarning poyasidagi yirik jamoalardan tashkil topgan organizmlardir, bular shu yerdagi daraxtlar va boshqa omillar bilan bog`langan bopladi. Bu gruppalar opz navbatida oprmon biotsenozining tarkibiy qismi hisoblanadi.

Biotsenoz bu murakkab komplekslarga kiradi va yerning butun jonli qatlamini hosil qiladi. SHunday qilib, biotsenozda hayotning tashkil qilinishi ierarxiyaga asoslangandir. Jamoalarning masshtabi kattalashgan sari, ularning murakkabligi oshib boradi va turlararo bilvosita bogplanish ham kopp bopladi.

Tabiatda jonli organizmlar opz qonuniga muvofiq qopshiladi. Ularning mavjudligi va rivojlanishi tabiiy sistemadan iboratdir. Sistemaning asosiy xususiyatlaridan bittasi organizmlardan yuqoriroq tashkil etilgan hayot nemis ekologi V. Tishler klassifikatsiyasi bopyicha quyidagichadir:

1) Jamoalar hamma vaqt tayyor qismlarda (turli turlardan yoki bir necha turlar kompleksidan) hosil boplada va qopshiladi. Uning hosil boplishi opsimlik bilan ayrim organizmlarning paydo boplishidan farq qiladi.

2) Jamoalarning qismlari almashinishi mumkin. Bir tur (yoki turlar kompleksi) boshqa turning oprnini egallashi mumkin, agar ekologik jihatdan talablari bir xil boplsa, bunda ular sistemaga hech qanday zarar optkazmaydilar.

3) Agar bir butun organizmda doimiy ravishda koordinatsiya saqlanadigan boplsa, organizmdagi organlarning tapsirida hamkorlik boplsa, hujayra va turkumlarning faoliyatlarida birlik boplsa, bu vaqtda organizmlarning ustidagi sistema (bosiq vazndagi) qarama-qarshi yopnalishdagi kuchlar asosida vujudga keladi. Biotsenozdagi turlarning manfaatlari karama-qarshidir. M a s a l a n: yirtqich-opzining opljasi uchun antagistdir, yapni bir-biri bilan murosaga kelmaydigan raqiblardir, shunday boplishiga qaramasdan ular jamoalarda birga yashaydilar.

4) Jamoa miqdor jihatdan bir turning ikkinchi tur tomonidan boshqarilishiga asoslangandir. Organizmlar kattaligining chegarasi uning ichki irsiy dasturi bilan chegaralangandir, Organizmlardan yuqori sistemaning kattaligi tashqi sabablar bilan aniqlanadi. Jamoalar tabiatda muhit omillari va inson faoliyati tufayli doimiy ravishda rivojlanib turadi. Bapzan bunday rivojlanish progressiv (ilgpor) va regressiv tabiatda boplishi mumkin.

Evolyutsion rivojlanish natijasida muayyan bir hududda oldin yashagan jamoalar, insonlar tapsirida opzgarib boshqa bir jamoa bilan almashinishi mumkin. Keyingi holda insonlarning kundalik ijodiy faoliyati natijasida botqoqliklarning quritilishi va opzlashtirilishi, qopriq bopz yerlarning, topqayzorlarning opzlashtirilish natijasida. Bu yerlarda madaniy agrotsenozlardan foyda bo`lgan. Biogeotsenoz opzining xuddi shu jihati bilan inson yaratadigan madaniy landshaftlardan — agrotsenozlardan farq qiladi. Agrotsenoz — sunpiy ravishda saqlab turiladigan beqaror gruppadan iborat bo`lib, unda komponentlarning uzaro aloqasi inson tomonidan amalga oshiriladi. Inson komponentlar tarkibini opzi xohlaganicha opzgartiradi va opzi ekib opstirgan opsimliklarni atayin qalin (zich) holda saqlab turadi. SHuning uchun ham agrotsenozning strukturasi tabiiy biotsenozlar tarkibiga nisbatan odatda juda sodda bopladi, chunki agrotsenozlarda koppincha bir yoki bir necha tur domenantlik qiladi, boshqa turlar esa sunpiy ravishda bostirilib turadi.