O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi



Yüklə 1,92 Mb.
səhifə9/24
tarix21.10.2017
ölçüsü1,92 Mb.
#8185
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   24

Antropogen omillar - kishilik jamiyati tomonidan tabiatga bo`lgan tapsir. Bu tabiatni boshka turlarning ozuka muxiti sifatida opzgartiradi yoki boplmasa ularning xayotiga tapsir etadi

Akademik V. N. Sukachev ekosistemani tubandagicha tapriflaydi:

1) Biom fitotsenozlar, zootsenozlar, mikrobiotsenozlar, mikotsenozlar, ozuka va fazodagi barcha boglanishlar ularni birlashtirib turadi;

2) Muxit omillari: ekotop, klimatop, edafatop. Dunyodagi barcha ekosistemalarning o`zaro boglanishi Yer shari bopyicha katta ekosistemalar topgrisidagi tasavvurning shakllanishiga olib keladi, yapni amalda biosfera topgrisidagi tushunchaning paydo boplishiga sabab bopladi . Bunda funktsional jixatidan fark kiladigan organizmlarning uchta ekologik gruppalari boplishi zarur: produtsent, konsument va redutsentlar.



produtsentlar — bular avtotrof organizmlardir, yapni yashil opsimliklar, fotosintez tufayli energiyani organik modda shaklida tanalarida yigadilar, boshkacha kilib aytganda, opsimliklar opzlarining tanasini anorganik moddalar xisobiga xosil kilysh kobiliyatiga egadirlar.

Konsumentlar — bular geterotrof organizmlardir. Konsumentlar, produtsentlar yoki boshka konsumentlar tomonidan xosil kilingan organik moddalar xisobiga yashaydi va ularni yangi shaklga aylantiradi.

Redutsentlar — oplik organik moddalar xisobiga yashab, shu moddalarni kaytadan anorganik moddalarga aylantiradilar

«Biotsenoz» lotincha sopz bo`lib «bios» — xayot, «tsenoz» — umumiy, yapni biotsenoz xayotni umumiy masalalarini oprganadi. Biotsenoz apzolarining birga xayot kechirishga moslanganligi ularning muxit sharoitlariga bo`lgan talabining bir xilliri va konuniy ravishda o`zaro munosabatlarida seziladi. «Bioienoz» atamasi xozirgi zamon ekologik adabiyotlarda xududdagi organizmlarning tarkalishini aks ettirish maksadida kopllaniladi (bu kuruklikka nisbatan bir xil opsimliklar jamoasini ajratishda kopllaniladi).

Opsimliklar jamoasi lotin tilida «fitotsenoz», xayvonlar jamoasi esa «zootsenoz» deb ataladi. Fitotsenoz bilan zootsenoz birgalikda umumbiologik tushunchani — biotsenozni tashkil kiladi, yapni tirik organizmlar jamoasi degan mapnoni anglatadi. Maplumki, Yer kurrasida mavjud bo`lgan tirik organizmlar o`zaro maplum munosabatda bo`lib kolmasdan, balki tashki muxit va ayniksa, iklim va tuprok muxiti bilan vositali yoki vositasiz munosabatda bopladi. Bunday munosabatlarni oprganuvchi soxaga biogeotsenologiya deyiladi
10- MApRUZA: Insoniyat sog`lom hayot tarzi va uning zamonaviy muammolari

Orol bopyi mintakasida sodir bulgan murakkab ekalogik vaziyat inson ekalogiyasining xududiy masalalariga etibor berishini takozo etadi. CHunki xududdagi axvol inson nazoratidan allakachonlar chikib ketgan. Bu mintaka butun dunyoda ekalogik jixatidan fojeaga aylangan zona deb eplon kilingan.

. CHora tadbirlar va karorlar kagozlarda bajarilmasdan kolib ketayotir. 1990 yilda Uzbekistonda xar xil zaxarli chikindilarni chikarishni kamaytirish bopyicha rejalashtirilgan 1400 chora-tadbirlardan fakat 800 tasigina bajarildi xolos. Keyingi 15-20 yil ichida orol bopyidagi sodir bulgan va bulayotgan ijtimoiy va ekalogik muammolarga bagishlangan Jumxuriyat sovet ttifoki davrida ittifok va dunyo mikyosida utkazilgan bir kancha yigilishlar xujjatlarida dunyodagi yirik olimlarning fikrlari bayon kilingan yedi. Ana shu fikrlar asosida Orol jamgarmasi tashkil kilingan yedi lekin bularning samarasi xali yakkol sezilgani yuk.

Xozirgi vaktda kishlok xopjaligini yuritishda, asosan, akademik V.N.Sukachev tomonidan ishlab chikilgan biogeotsenalagik printsiplarga asoslanish kerak. Fakat o`zaro boglangan xar xil organizmlarni oprganish, ularning boglanishlarini tabiatda saklash yopli bilan tabiatni muxofaza kilish mumkin.


1-mavzu.

Fanning nazariy mashg`ulotlari mazmuni

Mapruza mashgpuloti taplim texnologiyasining modeli

O`quv vaqti: 80 minut

Talaba soni

O`quv mashg`ulotining tuzilishi

Mapruza rejasi



  1. Hozirgi zamon tabiiy fanlar kontseptsiyasi fanining predmeti va vazifalari.

  2. Bilimlar tizimida mazkur fanning o`ziga xos o`rni.

  3. Antik davr va o`rta asrlarda tabiiy fanlar rivoji.

  4. O`rta Osiyolik alomalarning dunyo ilm fani rivojidagi o`rni.




O`quv mashg`ulotining maqsadi:Talabalarga Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fanining predmeti, maqsadi va vazifasi xususida tushuncha hosil qilish.

pedagogik vazifalar:

Yangi mavzu bilan tanishtirish, mavzuga oid ilmiy atamalarni ochib berish, asosiy maslalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish.



O`quv faoliyatining natijalari:

Talabalar Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fani xaqida tasavvurga ega bo`ladilar, asosiy maplumotlarni konspektlashtiradilar.



Taplim usullari

BBB – texnologiyasi, Mapruza

O`quv faoliyatini tashkil qilish shakli

Ommaviy

Taplim vositalari

Slaydlar, jadval va mavzuga oid rasmlar

Qayta aloqa usullari va vositalari

Savol - javob

O`quv mashg`ulotining texnologik xaritasi



Ishlash bosqichlari, vaqti

Faoliyat mazmuni

O`qituvchining

Talabaning

1 - bosqich

1.1. O`quv xujjatlarini to`ldirish va talabalar davomatini tekshirish (5 daq).

1.2. O`quv mashgpulotiga kirish (10 daq.)


Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fanining predmeti, maqsadi va vazifasi xususida tushuncha hosil qilish va maplumotlar beriladi. O`quv mashgpulotiga kirish davomida dastlab talabalarga BBB jadvali taklif etiladi va uning grafalari to`ldiriladi. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng mapruza boshlanadi.

Tinglashadi. Aniqlashtiradilar, savollar beradilar. Mavzu bo`yicha dastlabki tushunchalarini ifodalovchi maplumotlarni BBB jadvaliga tushiradilar

2 - bosqich

Asosiy 50 daq.



  1. Tabiatshunoslik fanining predmeti, maqsadi va vazifasi.

  2. Tabiiy fanlar zamonaviy kontseptsiyasi fanining oprganish uslublari.

  3. Tabiiy fanlarning rivojlanish tarixi.

  4. Tabiatshunoslik fanining taraqqiyotida Markaziy Osiyo mutafakkir olimlarining xizmatlari.

Konspekt yozishadi, tinglashadi, Mavzu rejasi bo`yicha doskada sxema va jadvallar tuzishadi. Mavzu bo`yicha savollar beradilar.

3 - bosqich. Yakuniy natijalar 15 daq.

3.1. Mavzu bo`yicha xulosa qilish va umumlashtiruvchi fikr bildiriladi.

3.2. Talabalarga BBB jadvalini bilib oldim grafasini to`ldirish taklif etiladi va o`quv mashg`ulotining maqsadiga erishish darajasi taxlil qilinadi

3.3. Mavzu yuzasidan uyga vazifasi beriladi.


O`rganilgan mavzu bo`yicha olgan maplumotlarni BBB jadvalini yakuniy grafasiga tushiradilar.


K I R I SH
"Zamonaviy tabiiy fanlar kontseptsiyasi" -bu oliy taplim tizimidagi ijtimoiy-gumanitar taplim yopnalishlari bopyicha bakalavrlar tayyorlash opquv jarayoni rejalariga Davlat taplim standartlari asosida kiritilgan yangi fandir. Fanni bayon qilishdan oldin, shunday savol beraylik: Insonning aql-zakovati, bilimdonligi qanday boplishi kerak? U bizni oprab turgan Olam topgprisida qanday zamonaviy tasavvurlarga ega boplishi lozim kabi savollarga javob berishi darkor.

Hozirgi davrda, tabiiy fanlarga qiziqishi boplmagan kishini keng dunyoqarashga ega deb boplmaydi. Negaki, birinchidan, madaniyatli boplish uchun kishida nisbiylik nazariyasi, biologiya, sinergetika, ekologiya va boshqa fanlar topgprisida tushunchalar boplishi kerak. Ikkinchidan, bu eng muhimi, hozirgi hayotimizda kopp narsalar ilmiy metodologiya asosida qurilmoqda. Uchinchidan, har qanday mutaxassisga kerak bo`lgan bilimlar u yoki bu darajada ilmiy dalillarga asoslangan. Fanning alohida boplimlari: tabiiy, texnik, ijtimoiy va gumanitar fanlar bir-biridan ajralgan holda alohida-alohida bo`lib, tabiatning, jamiyat va insonning topliq manzarasini bera olmaydi. Falsafa tabiiy fanlarga murojaat qilmasdan bu vazifani bajara olmaydi. Dunyoqarashning falsafiy mushohadasi tabiat topgprisidagi ilm-fanning opziga xos yutuqlari bilan bir butunga birlashgan, Olamning tabiiy-ilmiy manzarasi orqali aniq- ravshan boplishi kerak. Integrallashish jarayonining birligi tabiiy, ijtimoiy va gumanitar fanlarning bir-biriga tutashgan joylarida namoyon bopladi.

Tabiatni bilish insonni va jamiyatni bilish bilan chambarchas bogpliq. SHuni aytish lozimki tabiatni ilmiy bilishning metodologik va ilmiy falsafiy dunyoqarash muammolari tarkibida «Zamonaviy tabiiy fanlar kontseptsiyasi» fani talabalarda ilmiy dunyoqarashni, nazariy fikrlashni shakllantirishda, tabiiy ilmiy bilimlarni jamiyatshunos, huquqshunos, iqtisodchi, menejer, filolog, tarixchi va boshka ijtimoiy-gumanitar mutaxassislarning kasbiy faoliyatida qopllash metodologiyasini oprganadi.

YUqoridagi fikrlar ushbu fanning xozirgi zamon talablariga mos kelishini va uning talim jarayoniga kiritilishining muximligini asoslab beradi. Bu predmet nomining moxiyatini koprib chiqaylik. Ilmiy tadqiqotlar natijasida hodisalar, jarayonlar topgprisida nazariyalar, qonunlar, modellar, gipotezalar, emperik umumlashmvalar vujudga keladi. Ushbu fikrlarni birlashtiruvchi asosiy tushuncha kontseptsiya deb ataladi.

«Zamonaviy tabiiy fanlar kontseptsiyasi» quydagi qismlardan iborat:

1. Hozirgi zamon tabiiy fanlar kontseptsiyasi. Fan va madaniyat tizimida tabiatshunoslikning oprni. Hozirgi zamon tabiatshunosligining umumiy panoramasi. Tabiat va inson.

2. Zamonamizning global-umumbashariy masalalari. Hozirgi zamon tabiatshunosligi. Mikrodunyo, makrodunyo va megadunyolar. Ilmiy texnika taraqqiyotining global taraqqiyotning asosiy anpanalariga tapsiri.

3. Tabiatshunoslikning fizikaviy asoslari. Olamning tabiiy -ilmiy manzarasi. Fizikaning asosiy qonunlari. XX asrning zamonaviy fizikasi. Tabiatdagi jarayonlar rivojlanishining ilmiy asoslari.

4. Hozirgi zamon texnologiyasi va energetikasining ilmiy asoslari. Zamonaviy texnologiya va ekologik halokatlarni bartaraf qilish yopllari.

5.Tabiatning ximiyaviy tavsifi va uning muammolari. Mate-riyaning biologik holatining xususiyatlari, tabiiy jarayonlar tarqqiyotining ilmiy asoslari.

Ilm-fan shiddat bilan taraqqiy etmoqda, ilmiy kashfiyotlar kopz oldimizda sodir boplmokda. Albatta maplum bir vaqt optgach yangi-yangi nazaryalar, farazlar paydo bopladi, yangi qonuniyatlar ochiladi, shu bilan birga yechilishi lozim bo`lgan yangi-yangi muammolar vujudga keladi.

SHuning uchun «Zamonaviy tabiiy fanlar kontseptsiyasi» kursi Olamning hozirgi zamon tabiiy-ilmiy manzarasini opzida mujassamlashtirgan fan va texnikaning yangi-yangi yutuqlari asosida, doimiy ravishda topldirilib va kengayib boradi.

Mualliflar ushbu kitobni yanada mukammallashtirish, uning sifatini yaxshilashga qaratilgan foydali maslahatlar, tanqidiy fikr-mulohazalarni minnatdorchilik bilan qabul qiladilar.
Hozirgi zamon tabiiy fanlar kontseptsiyasi fanining predmeti va vazifalari.

Tabiatshunoslik, tabiiy fanlar deganda tabiat topgprisidagi: fizika, ximiya, biologiya, geologiya, geografiya, va boshqa fanlar tushuniladi. Tabiatshunoslik nima? Tabiatshunoslik-bu tabiiy hodisalarni xarakterlovchi gipotezalarni tajribada tekshirish va shu orqali nazariya yoki emperik umumlashtirishlar yaratishga asoslangan fanlardir.

Tabiatshunoslik, tabiiy fanlarning predmeti-sezish organlarimiz orqali his etadigan faktlar va hodisalardir. Olimlarning vazifasi-bu faktlarni umumlashtirib, tabiat hodisalarini boshqaradigan qonunlarni opz ichiga oladigan nazariy model yaratishdan iboratdir. Ilm-fanning qonunlarini shakllantiradigan tajriba faktlarini, emperik umumlashmalarini va nazariyalarni bir - biridan farqlash lozimdir. Masalan, olamda o`zaro tortishish hodisasi bevosita tajribada kuzatiladi. Fanning qonuni, masalan, butun Olam tortishish qonuni-bu hodisani tushuntirishning bir variantidir. Fanda faktlar opzining doimiyligini saqlaydi; qonunlar esa ilm-fan rivojlanishi bilan opzgarishi mumkin. Masalan, shunday fundamental qonun, butun Olam tortishish qonuniga nisbiylik nazariyasi yaratilgach opzgartirishlar kiritildi.

Haqiqatni aniqlash jarayonida sezgi va tafakkurning ahamiyati-murakkab falsafiy masaladir. Tajribada tasdiqlangan holatlar fanda haqiqat deb tan olinadi. SHuning uchun tabiatshunoslikning asosiy printsipi shundan iboratki, tabiat topgprisidagi bilimlar emperik tekshirishdan optgan boplishi kerak. Tabiatshunoslik fanlari texnika fanlaridan, dunyoni opzgartirishga yordam berish uchun emas, balki dunyoni bilishga qaratilganligi bilan, matematikadan esa belgilar tizimini emas, balki tabiat tizimlarini tadqiqot qilishi bilan farq qiladi.

Fizika-tabiat topgprisidagi, uning umumiy qonuniyatlarini oprganadigan fandir. SHuning uchun tabiatshunoslik asosida fizika va uning qonunlari yotadi. Fizikaning boshqa tabiiy fanlarga kirib borishi shunchalik kopp qirralikki, ularning tutashgan joylarida yangi tabiiy fanlar paydo bopladi, masalan, biofizika, geofizika, astrofizika, fizik ximiya va hokazolar. Fizika-hozirgi zamon tabiatshunosligi va dunyo texnologik holatining tayanch fanidir. Fizika insoning texnikaviy yutuqlarining asosini aniqlab bersa ham, biz tabiatshunoslik topgprisidagi opquv kursini biologiyasiz tasavvur qila olmaymiz. Obpektiv holda, bu shu bilan bogplikki, biologiya tirik tabiat topgprisidagi fandir. Fizika va biologiya fanlarining tabiiy ravishda bir-birini topldirishi olamning tabiiy-ilmiy manzarasiga asos solishga imkon beradi.

Fizika va boshqa tabiiy fanlarning rivojlanishi nima bilan asoslangan? Eng avvalo insoniyatning amaliy ehtiyoji bilan. Masalan, XIX asrda issiqlikni ishga aylantira olishga qodir bo`lgan issiqlik mashinalariga bo`lgan ehtiyojni qondirish uchun fanda yangi termodinamika yopnalishi paydo bopldi.

Insoniyatning tarixi shundan dalolat beradiki, agarda jamiyatda muhim ehtiyoj tugpilsa, u ilm-fanni bir necha universitetlarga nisbatan ham kopproq olgpa suradi.

VIII-XV asrlarda Oprta Osiyoda, SHarqda fan va texnika gurkirab rivojlandi, birinchi ilmiy jamiyatlar, akademiyalar paydo bopldi. Bu yurt olimlarining ishlari butun dunyo ilm-fanining rivojlanishga muhim turtki bopldi. XVII-XVIII asrlarda Yevropada birinchi ilmiy jamiyatlar, akademiyalar paydo bo`lib, ilmiy jurnallar chop etila boshladi. Ilm-fan ijtimoiy institut sifatida vujudga keldi. XX-asr ilm fanning hamma yopnalishlarining keskin rivojlanishi yirik ilmiy-tadqiqot institutlari va laboratoriyalar qurilishlari, fanni xilma-xil asbob-uskunalar, hisoblash va boshqa texnikalar bilan jihozlanishi bilan xarakterlanadi.

Bizning Respublikamizda amaliy va yadro fizikasi ilmiy-tekshirish institutlari, ximiya va biologiya institutlari, texnik va iqtisodiy universitetlar va boshqa dunyoga mashhur ilmiy markazlar va laboratoriyalar qurildi. Fan jamiyatning moddiy va mapnaviy ishlab-chiqarishning hamma jihatlari bilan, uning siyosiy va mafkuraviy hayoti bilan birlashib, bevosita ilmiy-texnika taraqqiyotining muhim qismi bo`lgan ishlab chiqarish kuchiga aylandi. SHuning uchun, opz kelajagi topgprisida qaygpurayotgan jamiyat ilm-fan, taplim sohasini rivojlantirishga kopproq moliyaviy mablagp kiritishga harakat qiladi. Opz kelajagini ilm-fan taraqqiyotida deb bilgan Opzbekiston Respublikasida "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" asosida mamlakatimizning taplim tizimini isloh qilish uchun 1999 yilning opzidadayoq 34 milliard sopm ajratildi.

Hozirgi zamonda jamiyat hayotida ilmiy salohiyatning qoplamini quyidagilardan koprish mumkin; Dunyodagi olimlar soni:

18 asr oxiri 19 asr boshida - 1 ming kishi

19 asr oprtasida - 10 ming kishi

20 asr boshida - 100 ming kishi

20 asr oxirida - 5 milliondan ortiq

Hozirgi zamon olimlari Yer yuzida yashab optgan olimlarning 90 % tashkil etadi. Hozirgi zamon ilmiy bilimlar tizimi 15 ming fanlarni opz ichiga oladi. Ilmiy jurnallar bir-necha yuz mingni tashkil qiladi. Insoniyatning ilmiy-texnik yutuqlarining 90% dan ortigpi 20 asrga topgpri keladi.

YAngi asrda insoniyat oldida ilm-fan taraqqiyoti bilan bogpliq global biror bir ehtiyoj, muammo bormi? Uning ropyobga chiqishida topsiqlar mavjudmi? Bunday muammo bor. Hozirgi zamon tamadduni (tsivilizatsiyasini) saqlab qolish ehtiyoji muammosidir. Biz hozirgi zamon tabiatshunoslik fanlarining global muammolar topgprisidagi bergan maplumotlarini va eng asosiysi, global inqirozlardan chiqish yopllarini mukammal oprganishimiz kerak. Eng murakkab va dolzarb muammolarni tahlil qilishimiz kerak. Koppgina olimlar 21 asrda iqtisodda, ilm fanda va texnikada global opzgarishlar ropy beradi deb hisoblashadi. 21 asr qanday bopladi? Bu savol juda kopp odamlarni tashvishga solmoqda. Olimlar har xil fikr va mulohazalar berishmoqda. Koppgina faktlar va voqealarni bir-biri bilan taqqoslab, aniq, mantiqan tushiniladigan xulosalarga kelish mumkin. Bulardan biri butun dunyo mamlakatlarida kuzatilayotgan kompaniya va korporatsiyalarning birlashishidir. CH.Darvinning - "kuchli kuchsizni opz tapsiriga olib, gpalaba qiladi",-degan qonuni ishlayotganga opxshaydi. Sopnggi bir - necha yillarda katta-katta gigant kontsernlar, fabrika va korporatsiyalarning birlashishi kapitalning globallashuvidan darak bermoqda.

Masalan, AQSH da bank sohasida va sanoatda keyingi 10-12 yilda mamlakatning "katta biznes" liderlari birlashdilar, kattasi kichigini "eb yubordi"-aviasozlik sanoatida : "Boing" va "MakDonnel-Duglas", "Lokxid" va "Martin-Marietta"; avtomobil sanoatida : amerika - kontserni "Ford" va SHvetsiyadagi "Volvo" bank sohasida: "CHeyz Manxettin" va "Kemikl Bank". Gparbiy Yevropada ham sanoatning raqobatbardoshligiini oshirish maqsadida ularning qopshilishi va bir-birini "eyishi" jarayoni faol davom etmoqda. Hozirga qadar bularning eng faollari Germaniya banklari va firmalaridir. Bular ichida xilma-xil aviakosmik, katta hajmda avtomobillar, ishlab-chiqaruvchi "Daymler -Kraysler" nomli gigant sanoat korporatsiyalari ajralib turadi.

XXI-asrda nimalar ropy berishi mumkin? Lider kompaniyalarining yashash davri kelayotganga opxshaydi, "Globallashtirish bosib kelmoqda", degan ibora reallikka aylandi va "Transmilliy korporatsiya" degan tushunchalar kundalik hayotimizga kirib kela boshladi. SHuni aytish kerakki, dunyo iqtisodining globallashuvidan faqat rivojlangan mamlakatlargina, hamda ayrim mamlakatlarning rivojlangan hududlarigina yutadi.

Dunyo iqtisodiyotida ropy berayotgan bunday integratsiyalashuv jarayonlardan chetda qolmasligi uchun bizning mamlakatimiz ham opz potentsialini topliq ishga solishi lozim. Opzbekiston Markaziy Osiyoning yetakchi mamlakati sifatida opz iqtisodini qopshni mamlakatlar, rivojlangan davlatlar bilan sanoat integratsiyasi orqali yanada rivojlantirishi mumkin. Buning uchun hozirgi kunda rivojlangan davlatlar bilan qopshma ilmiy loyihalar yaratilmoqda. Bunga, Orol dengizini saqlash va qutqarish bopyicha, ilmiy loyihalar qurilishlari misol bopla oladi.

Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fani hozirgi kunga kelib asosiy xalqaro sintetik fanlarning biriga aylandi. Chunki tabiat qonuniyatlarni bilish genetika, evolyusion taplimot, matematika, fizika, kimyo, opsimlik va hayvonot olami sistematikasi, antropologiya, geologiya, geofizika singari fanlar oldiga qopyilgan muammolar tirik va oplik tabiatni o`zaro munosabati masalalarini yechishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Tabiat bilan inson oprtasidagi munosabat eng ogpir, yechimi mushkul muammo. Inson faoliyati tapsirida qurgpoqchilikning kuchaya borayotganligi, chopllanish, suv zahiralari kamayib, tabiiy muhitni ifloslanishi kuchayib, suv, havo va ayniqsa oziq-ovqatning tansiqligi, yer yuzi aholisini toprtdan bir boplagida ocharchilik mavjudligi va uni oldini olish hozirgi zamonning dolzarb muammolaridan ekanligi koppchilikka maplum.

Mazkur fan hozirgi zamon taraqqiyotining eng yuqori pogponasiga koptarilgan biologiya, fizika, ximiya, geologiya, biofizika singari fanlar va miqdoriy analiz uslublaridan foydalanib, ilmiy texnik taraqqiyotning barcha sohalarini opz manfaatlarini amalga oshirish uchun safarbar qildi va uning oldingi qatoriga optishga erishdi.

Tabiat qonunlarini har tomonlama oprganishni hayotni opzi taqozo qilayotir. Tirik materiya integrasiyasining eng yuksak darajasini oprganish jarayonida tabiiy fanlar konsepsiyasi uni bir butun yaxlit holda kopradi va biologlar, ekologlar, mikrobiologiya, genetika va neodarvin nazariyasini uning haqiqiy tabiiy holatida, evolyusion jarayon doirasida kopradilar.

Bu fanning kelgusi rivoji uning kelgusida quyidagi muhim, global vazifalarni yechishi lozimligida kopradi: 1. Yer qurrasida sodir boplayotgan demografik muammolar, aholini son jihatidan koppayishidagi sifat opzgarish va ularni jamiyat strukturasi tuzilishi bilan bogpliqligi. 2. Yadro energiyasini energetik zahira sifatida halq xopjaligida qopllash muammosi va ayniqsa idora qilish imkoni bo`lgan termoyadro sistemasini bunyodga keltirish. 3. Tabiat zahiralarini yopiq zanjir sikllari va ayniqsa agrotexnikaning zanjir sikllarini yaratish. 4. Tabiiy muhitning beqiyos darajada ifloslanayotganligi tufayli yer qurrasining issiqlik balansini oprganish muammolari. 5. Yer qurrasida sodir boplishi kutilayotgan falokat (inson naslini buzilayotganligi)ni oldini olish va hokazo. Bu muammolarni yechish uchun yuksak intellektual kuchlar va juda katta mablagp talab qilinadi. Buning uchun ilmiy tadqiqot ishlari halqaro masshtabda olib borilishi lozim bopladi.

Insonning texnikaviy talabi uchun har yili atmosfera hisobidan sarflanadigan kislorod 48 mlrd. kishini nafas olishi uchun yetarli. SHu bilan birga insonni hayot faoliyati normal borishi uchun sarflanadigan atmosfera tarkibidagi kislorodning miqdori 5 ming trln. tonnaga teng boplishiga qaramasdan uni bitmas - tuganmas deb boplmaydi.

Odam bir yilda 9 tonnaga yaqin kislorod qabul qiladi. yana 12 mlrd. tonnaga yaqin kislorodni inson har xil yoqilgpilarni yoqish uchun sarflaydi. 1 ta yengil mashina bir yilda 4 tonna kislorod yutadi, shu vaqtning opzida insoniyatni kislorod bilan tapminlaydigan yashil opsimliklarning maydoni yil sayin qisqarib borishi kishilik jamiyatini kislorod ocharchiligiga olib kelishi mumkin.

SHuning uchun tabiatshunoslik ilmining barcha boplimlari uygpunlashtirilgan holda «Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi» deb nomlangan fan Opzbekiston Respublikasi Oliy va Oprta Maxsus Taplim Vazirligi tomonidan Oliy opquv yurtlarining barcha fakultetlarida opqitilishi zarurligi mapqul deb topilgan.

Mazkur fanning asl maqsadi tabiatshunoslik ilmi, uning predmeti, maqsadi, vazifasi opqitish uslublari, tabiat va tabiiy muhitda mavjud tirik mavjudotlarining o`zaro uygpunlik qonuniyatlari, koinotning planetar shaklda koprinishi, quyosh, oy va yer sayyorasi, ularning umumiy tavsifi; yer qurrasining fizikaviy, kimyoviy tuzilishi, unda sodir bo`lgan va boplayotgan global opzgarishlar; yerda hayotning paydo boplishi; yer qurrasi tirik va oplik qismini o`zaro uygpunligi; modda va energiya almashinuvi qonuni; ularning tuzilishidagi uygpunlik, unda sodir bopladigan fiziologik jarayon, moslanish (adaptasiya) va opzgaruvchanlik; yer qurrasi tirik mavjudotlari, ularning o`zaro munosabati va bir butunligi (opsimliklar, hayvonot olami va mikroorganizmlarning o`zaro uygpunligi); Opsimliklar va hayvonot olamining eng sodda turlaridan tortib, eng yuksak taraqqiy etgan turlariga qadar tuzilishidagi umumiylik qonuniyatlari; viruslar, bakteriyalar, suvoptlari va quruqlikda tarqalgan opsimliklar va hayvonot olami; hozirgi zamon antropologiya, paleantologiya, biorganik ximiya, molekulyar biologiya, biosfera haqidagi taplimot; insonning tarixiy taraqqiyoti jarayonida tabiat va jamiyatning o`zaro almashinuvida sodir bo`lgan va boplayotgan opzgarishlar; antropogen tapsir tufayli sodir boplayotgan global opzgarishlar va hokazolarni opzida mujassamlantiradi.

Tabiiy fanlarning zamonaviy kosepsiyasi fani opz xususiyatiga kopra kompleks bilimlar majmuidan iborat. U organizmlarning tuzilishi, opsish va rivojlanish qonuniyatlari, ularning ekologiyasi, genetika, biofizika, ximiya, evolyusion taraqqiyot tarixi mikrobiologiya va immunologiya fanlarini opzida mujassamlantiradi.

SHu nuqtai nazardan mazkur fan morfologiya, fiziologiya, sistematika, paleontologiya, yer, suv, atmosfera haqidagi fanlarni opzida birlashtiradi. Alohida olinganda bu fanlarning har biri tirik va oplik tabiatning maplum bir xususiy qismini oprganadi. Ammo ularning hech biri tabiatning umumiy qonuniyatlari, uning yemirilishi, taraqqiy topishini opziga xosligi va shu vaqtning opzida bir butunligini tushuntirishga qodir deyish qiyin.

Er qurrasining oplik qismi haqidagi fanlar tuproqshunoslik, gidrologiya, geologiya, gidrosfera uning tirik qismi haqidagi maplumotlarga tayangan va u bilan uzviy bogpliq holda ish kopradi. Evolyusion taplimot tarixi esa chogpishtirma morfologiya, paleontologiya va barcha tirik mavjudotlarning tuzilishi, tarqalishi va rivoj topishi haqidagi fanlarga tayangan holda ish kopradi.

Shunday ekan, tabiiy fanlar konsepsiyasi fani qisqa qilib aytganda kompleks fanlar majmuidan iborat bo`lib, yuqorida tapkidlangan fanlar esa uning asosiy tarkibiy qismlaridan iborat desak xato qilmaymiz.

Tabiiy fanlar konsepsiyasi fanining opzi nimah Bu tabiat topgprisidagi, tabiatning turli-tumanligi, uning koinotning boshqa qismlari bilan uzviy bogpliqligi, tirik tabiat, xususan, mikro va makroorganizmlar, opsimliklar va hayvonot olami, odam, uning kelib chiqishi va evolyusiyasi, geografik tarqalishi, tirik organizmlar populyasiyalarining koppayishi, zamon va makonda tuzilishning opzgarish qonuniyatlari, irsiyat va opzgaruvchanlik. Uning genetik sistemasi, individlar oprtasida mavjud turli-tumanlilikning mazmuni va ahamiyati, yashash uchun kurash jarayonida tabiiy tanlanish va hokazolarning koinot tarkibida yagona tiriklik mavjud yer qurrasidagi biologik jarayonlar atmosfera havosi, suv, tuproqqa tegishli tapsiri va tirik organizmlarni koinotning oplik qismiga tapsirini kompleks holda oprganadigan fan.

Rivojlanish tarixi. Insoniyatning tarixiy taraqqiyotining maplum rivojlanish pogponasida garchi tabiatshunoslik ilmining maplum elementlari qadimiy yegipet, Xitoy, Movarounnahr, Hindiston singari mamlakatlarda vujudga kelgan boplsada, u opz xususiyatiga kopra keskin qarama-qarshiliklarga uchragan va uning taraqqiy topishi uchun bir butun mifologik sistemalarni parchalanishiga sabab bo`lgan.

Fanning ikki ming yillik tarixi uning qator qonuniyatlari va tendensiyalari borligidan dalolat beradi.

Tabiiy fanlarning taraqqiyot tarixi haqida fikr yuritadigan boplsak, uning asosini qadimiy Gresiyada amaliyot maktabi asoschisi, opz davri va mamlakatining siyosiy arbobi Fales yaratgan. Fales dunyoni bilish maqsadida uzoq vaqt sayohat qilgan. Yegipetda geometriya va kosmologiya sohasida olgan bilimlari asosida quyosh tutilishini oldindan (karomat) aytgan. Aristotel fikriga kopra, Fales tabiatda sodir bopladigan voqeylik, tabiiy muhitni opzgarishi va koinotda sodir bopladigan hodisalar, xususan quyosh tutilishini oldindan bashorat qilgan, u yetti donishmand (ulamao)lardan birinchisi, dono va oqil siyosatchi bo`lgan. Aristotel uning ogpzaki holda qoldirgan toprt tezisini keltiradi:

1.Hamma narsa suvdan paydo bo`lgan.

2. Yer suvda daraxt (yogpoch) singari suzib yuradi.

3. oinot iloh (xudo) arga topla. Jon-koinotda joylashgan.

4. ag-«jon» bor, chunki u temirni harakatga keltiradi.

Falesning arxaik ontologiyasida borliq (mavjudiyat) va hayot opxshash, bir-biridan farqlanmaydi. Koinotda mavjud barcha narsa hayot, yashaydi. Hayot nafas olish va oziqlanishdan iborat. Birinchi funksiyani iloh (xudo), ikkinchisini suv bajaradi.

Melodiydan oldingi 490-430 yillarda qadimiy yunonistonda yashab ijod etgan Empedokl opz davrining buyuk tabiatshunos olimlaridan hisoblangan. Empedokl nafaqat opzining falsafiy qarashlari bilan, balki mohir tabib, bilimdon fizik va fiziolog sifatida shuhrat qozongan. U quyosh tutilishini tushuntirib berishga muvaffaq bo`lganlardan. Empedokl quyosh tutilishini oy, yer bilan quyosh oprtasidan optgaligi tufayli sodir boplishini tushuntirgan. SHunga kopra, quyosh nuri (yorug`lik) shu qadar tez optadiki, kishi uning harakatini payqamaydi va tarqalish uzunligini aniqlay olmaydi.

Empedoklning «Tabiat haqida» va «Tozalanish» deb nomlangan ikkita yuksak sanpat asari-poemasi (sheprlarining opndan bir boplagi bizga qadar yetib kelgan) mavjud. Empedokl falsafasiga kopra borliq asosan toprt narsa: olov, havo, suv va yer elementlari statusiga ega. Empedokl bularni barchasi tabiatda mavjud narsalarning ildizi yoki organik moddalarning sifat va miqdor jihatidan opzgarmas, maplum proporsiyada hosil bopladigan tabiat substansiyasi deb qaragan.

Empedokl tabiat hodisalarini bir xildan ikkinchi xilga optishi, yapni bordan yo`q, yo`qdan bor boplishini inkor etuvchi tezisini qabul qilgan. Uningcha «tugpilish» va «oplish»ning opzi yo`q. Bular sopzlarni notopgpri ifodasi hisoblanadi. Aslida uningcha elementlarning mexanik jihatdan «birikishi» va «ajralish»dan iborat. Chunki elementlarni ifoda etish uchun morfologik kod qopllaniladi.

Masalan, Zevs (olov), Aydoney (havo), Nestida (suv), Gera (er). Bularning o`zaro intilishi (tortishuvi) yoki itarilishi «sevgi» va «nafrat» sifatida namoyon bopladi.

Tabiatshunoslik ilmi taraqqiyotida qadimiy yunoniston falsafasi namoyondalari orasida matematika sohasida salmoqli oprin egallagan, geometriyada akseomalar nazariyasini yaratgan, makon (fazo, bopshliq) tabiatni real voqeylik ekanligini falsafiy asosini yaratgan, melodiydan oldin, toprtinchi asr oxiri uchinchi asr boshida yashagan Evklid ishlari muhim ahamiyat kasb etadi.

Qadimiy yunoniston astronomiya, geografiya, matematika, optika sohasidagi ishlari bilan shuhrat qozongan, melodiydan oldingi II asrda yashagan buyuk mutafakkir olim-ulamolardan yana biri ptolemeydir. Uning asosiy asari «Buyuk tuzilish» deb nomlangan qadimiy astronomik ilmlar topplamida olamning geosentrik modeli, jonlanish oprni, yorug`lik tarqatish xususiyatini tavsifi va 1028 yulduz katalogi berilgan va 16 asrda Kopernikning olamni geosentrik sistemasi tuzilguniga qadar opz ahamiyatini yo`qotmagan.

ptolemey gpoyasiga kopra olam markazida yer qurrasi harakatsiz holda turgan. Uning atrofida orbita - episikllar bopylab planetalar harakat qilgan. Episikllar markazi diferentning siygponuvchi atrofi bopylab harakatlanadi (siljiydi).

Qadimiy yunoniston ulamolaridan yana biri melodiydan oldin 384-322 yillarda yashagan Aristotel Arastu nomi bilan Markaziy osiyoda yuksak hurmatga molik tabiatshunoslardan. Melodiydan 367 yildan binoan platon shogirdi 365 yilda «Likkey» deb nomlangan opz shaxsiy maktabini ochgan Arastu opz davrining barcha fizika, matematika, biologiya, astronomiya va boshqa tabiatshunoslik fanlariga oid maplumotlarni umumlashtirgan. Uning bizga qadar yetib kelgan asarlarini shartli suratda yetti qismga boplish mumkin. SHular orasida biz uchun muhimi fizik-astronomik asarlari bo`lib, ular opzida «Fizika», «Osmon haqida», «Vujudga kelish va yo`q boplish haqida», «Meteorologiya» biologik traktati: «Jon haqida», «Hayvonot olami tarixi», «Hayvonlar harakati» kabilar hisoblanadi.

Arastu nazariy masalalarining «bosh filosofiya»si sifatida fizika va biologiyani qabul qilingan bo`lib, ular bir-biri bilan qorishib ketgan.

Arastuning asosiy gpoyasi organik olam (koinot - falakiyot)ning oxiri borligi; olamni harakatga keltiruvchi boshqaruvchi kuch (iloh)ning mavjudligi; olloh (xudo) bekorga yoki bilmay (sababsiz) qolmasligi; fizika umumiy qonunlarini inkor qilish; tabiatning narvon shaklida oddiydan murakkabga tomon nerxaik tuzilishi va uning har xil pogponasini opz oprni bo`lib, yuqori pogponasi pastki pogponaga nisbatan ustunligi va muhimligi bilan farq qiladi va nihoyat koinotni va doimiyligini inkor etishidan iborat.

Qadimiy Gresiyaning mutafakkir olimi Arastuning shogirdi melodiydan oldingi 322-160 yillarda yashab ijod etgan Teofrastning «Fizika», «Toshlar haqida», «Olov haqida», «Hid haqida», «SHamol haqida», «Obu-havo alomatlari haqida» va ayniqsa «Opsimliklar» va «Hayvonlar» haqidagi asarlari muhim ahamiyat kasb etadi. yevropa mamlakatlarida uning bu asarlari arab tilidan opgirilib, 17-18 asrlarda keng qanot yoygan. SHuning uchun ham yevropada Arastu botanika va geografiya fanining asoschilaridan deb qaralgan.

Tabiatshunoslikning rivojlanishida ayniqsa IX-XV asrlarda ikki daryo oraligpi, qadimiy Movarounnahrda ilm va fanning yuksak taraqqiy etganligi asosiy sabablardan deb hisoblasak xato qilmaymiz.

Bu oplkada qadim zamonlardan opz yashash makonini oprganish, tabiat inpomlaridan foydalanish, havo va suvning qadri, uning tozaligini muqaddas bilish, koinot, oy va yulduzlar harakati, tun va kun, yil fasllarining opzgarishi va shunga muvofiq ravishda dehqonchilik va chorvachilik ishlarini tashkil qilish mahalliy aholining ish faoliyati markazida turgan.



Oprta Osiyo, xususan Opzbekiston tabiatshunoslik ilmi, fan va madaniyati qadimdan taraqqiy etgan mamlakatlardan ekanligi muqarrar. CHunki hozirgi kunda olib borilgan va borilayotgan arxeologik qazilmalar, tarixiy qoplyozmalar, mamlakatimizda va xorijda Opzbekistonning fani va madaniyat taraqqiyoti topgprisida chop qilinayotgan ilmiy maqolalar, topplamlar va kitoblar fikrimizni tasdiqlaydi.

Bu oplkada tabiiy fanlarning boshlangpich kurtaklarini paydo boplishi, shakllanishi va rivoj topishiga shu oplka tabiati taqozo qilgan va unda yashagan xalqning ilmga intiluvchi qismi, tabiatda bopladigan opzgarishlarni oprganishga va opz hayot faoliyatiga turmush xopjalik yuritishga tadbiq qilishga harakat qilgan.

Opzbekistonda olib borilgan arxeologik qazilmalar va ilmiy-tadqiqotlar bu zaminda odamlar juda qadimdan yashaganligini va ularda dastlabki empirik bilimlar shakllana boshlaganligini koprsatadi. Astronomiya, matematika, tibbiyot, mepmorchilik asoslari shu zaminda paydo bo`lgan. Markaziy Osiyo olimlari xususan Muso Xorazmiy, Ahmad Fargponiy, Forobiy va boshqalar yunon va hindlar ilmiy merosini arab tiliga opgirganlar va ularga komentariylar yozishgan.

IX-XII asrlarda Oprta Osiyo sharqning ilmiy va madaniy markazlaridan biriga aylandi. SHarq mamlakatlarida akademiya tarzidagi muassasa va jamiyatlar tashkil qilingan. Xususan xalifa Mapmun davrida (813-833) «Bayt ulr-hikmat»ning faoliyati yanada rivojlanadi.

XI asrda Xorazm poytaxti Urganch obod va madaniy maharlardan biri bo`lgan. Urganchda Xorazmshoh saroyida buyuk mutafakkir olimlar Ibn-Sino va Beruniydan tashqari, tarixchi Ibn Miskaviy, matematik Abu Nasr Arron, faylasuv Abu sahl Masihiylar to`plangan. Markaziy Osiyoda ilmiy ishlarni akademiya shaklida tashkil etish anpanaga aylandi.

XV asrda Mirzo Ulugpbek Samarqandda akademiya tashkil qiladi Bu akademiya qoshida yaxshi jihozlangan rasadxona, boy kutubxona va oliy opquv yurti madrasasi ham faol ishlagan. Madrasada diniy fanlar bilan bir qatorda dunyoviy fanlar, matematika, geometriya, astronomiya, tibbiyot fanlari ham opqitilgan. Ulugpbek rahbarligida qurilgan va eng mukammal astronomik asboblar bilan jihozlangan ulkan rasadxonaning asosiy va eng katta asbob radiusi 40,2 m ekanligi aniqlangan. Rasadxonada olib borilgan kuzatishlar asosida 1018 yulduzning vaziyatlari va ravshanlik darajasi haqida maplumotlar beruvchi katalog-«Ziji Kuragoniy» yoki «Ulugpbek ziji» tuzilgan bo`lib, bu asar keyinchalik butun dunyoga maplum va mashhur bopladi.

Ulugpbek akademiyasida mashhur olimlar - Qozizoda Rumiy, Fiyosiddin Jamshid al-Koshiy va Ali Qushchi xizmat qilgan. Bu akademiyada turli fan sohalari bopyicha ilmiy ishlar olib borilgan.

Astronomiya (yunoncha astron-yulduz, namos-qonun) kosmik jismlar va bu jismlar sistemalarining paydo boplishi ularning taraqqiyoti, kopnikma va haqiqiy oprinlari, harakatlari, ximiyaviy tarkibi va tabiati, kosmosning kuzatish mumkin bo`lgan jismini tuzilishi haqidagi fandir.

Movarounnahrda va Xurosonda shifoxonalar uchun maxsus binolar qurilgan. XV asrda Buxoro va Samarqandda keng tarqalgan bunday jamoat shifoxonasi «Dor-ush shifo» nomi bilan yuritilgan. Shifoxonalar ochishga Alisher Navoiy katta hissa qopshgan. Balki bu fanlarning «shakllanish va rivoj topish» davrida tabiatshunoslik atamasi muomalada boplmagandir, lekin barcha tibbiyotga, tabiatga, astronomiya, fizika, ximiya, koinot qismlari - oy, yulduzlar, yer shari va dengiz okeanlarini oprganish, tabiat qismlari, tabiiy sharoit, muhit va uning tirik organizmga tapsiri olimlarning fikr markazida turgan. Xususan Abu Ali Ibn-Sinodek buyuk olim kishi organizmini oprganar ekan, kishining tana tuzilishi qonuniyatlarini oprganishga, unda sodir bopladigan kasalliklarni kelib chiqish va tarqalish xususiyatlari, bu kasalliklarni davolash - uslub, amaliyotlarini tabiat, yashash muhiti bilan bogplagan. Shunga mos ravishda bu mutafakkir olim kasalliklarni tabiatda sodir bopladigan opzgarishlarga bogpliq holda oprgangan.

Abu Abdulloh al-Xorazmiy matematik, astronomiya, geografiya faniga va mustaqil ravishda «Al-jabr (algebra)» fani va «algoritm» tushunchasiga asos solgan. 780-750 yillarda yashab ijod etgan, opz davrida inson va tabiat oprtasidagi munosabatlar haqida bosh qotirgan buyuk tabiatshunos olim.

Al-Xorazmiyning «Kitob aljabr va muqobala (tiklash va qiyoslash)», «Hisob al Hind» asarlari va «Astronomik jadvallar»i XII asrdayoq lotin tiliga tarjima qilinib, yevropada keng tarqalgan, opnli sanoq sistemasi va algoritm Al-Xorazmiy nomining lotincha transkripsiyasi, fanning tushunchasi sifatida butun olamga keng yoyilishiga sabab bo`lgan.

Kitob nomidagi «Al jabr» sopzi Yevropada algebra atamasi koprinishida istemolga kirgan. «Kitob al surat-al-arz-er» suratli risolasi geografiyaga oid arab tilidagi birinchi asar bo`lib, geografiya fanini kelgusi rivojlanishida muhim oprin tutgan.

Al-Xorazmiy Bogpdod akademiyasi «Bayt ul hikmat» - «Donolar uyi»ning rahbarlaridan biri bo`lgan. U yer meridiani uzunligini oplchashda ishtirok etgan. Uning usturlab - astronomiya va quyosh surati yasash haqida, tarix, musiqaga oid asarlari opz mohiyatini yevropa va Osiyo mamlakatlarida uzoq vaqt saqlagan va bu fanlarning rivojida muhim rol opynaydi. Ahmad Xorazmiyning bu asarlari opsha davrning optroq xalqi uchun faslning opzgarishi, kechaning kunduz bilan almashinishi, osmon yoritgichlarining sirli harakatlari kishilarni vaqtni hisoblashga, sanoq bilan shugpullanishga, yulduzlarning harakat qonuniyatlarini oprganishga undagan.



Abul Abbos al-Fargponiy - astronom, geograf, matematika, sferik geometriya asoschilaridan biri (790 yilda Fargponada tugpilgan, 865 yilda Bogpdodda vafot etgan). Bogpdod va Damashq rasadxonalari qurilishida rahbarlik qilgan buyuk mutafakkir olim. U opz davrining buyuk allomasi quyosh tutilishini oldindan hisoblab chiqqar, yerning sharsimon ekanligini ilmiy asosda isbotlagan, meridian uzunligini hisoblagan, Nil daryosini uzunligini oplchash uchun asbob yasagan. Farobiyning «Javomiy ilm in-nujum val harakat as-samoviya» - «YUlduzlar ilmiy va samoviy harakatlar haqida topplami» nomli qomusiy asari XII asrda boshqa yevropa tillariga tarjima qilingan. Al-Fargponiy ishtirokida tuzilgan «Az-zij al-mapmun al-mumtahak» - «Al-mumning sinalgan astronomik jadvali» yevropada keng tarqalgan va bu mutafakkir olimning qoldirgan merosi barcha yevropa mamlakatlarida ilm va fan taraqqiyotida salmoqli oprin egallagan. Al-Fargponiyning «Astronomiya asoslari» nomli asari opsha davrning opziga xos astronomik ensiklopediyasi hisoblangan. Oy harakatini oprganishda Abu al-Vafo ham ancha hissa qopshgan.

Abu Nasr al-Forobiy (873-950yy.) faylasuf, mutafakkir qomusiy olim, 70 dan ortiq jahon tillarini bilgan, olimning turli sohalarda 160 dan ziyod asarlar yozganligi maplum. Opz zamondoshlari «SHarq arastusi», «Al-muallim-as-soniy» (Aristoteldan keyin ikkinchi muallim) deb atagan. Aflotun (platon), Arastu (Aristotel), Uklidis (Evplid), Botlimus (ptolemey) asarlariga yozgan sharhlari, falsafa va mantiqqa oid risolalari, SHarqda va Farbda ham mashhur bo`lgan. Forobiy asarlari opsha davr fanining barcha sohalarini qamrab olgan. «Kam fi-l javhar» - substansiyalarida sopz, «Kitob al-burxon» - isbot kitobi, «Ixso al-ulum» - ilmlarning kelib chiqishi va tansifi, «Kitob ul-musiqa al kabir» - musiqa haqida katta kitob, «Risola fi apzo al-insoniya» - inson apzolari haqida risola va boshqa asarlari uni butun dunyoga tanitgan. «Adolatli jamiyat odamning abadiyligi haqidagi gpoyalari, yevropa mamlakatlarining uygponish davriga tapsir qilgan. Farobiy gpoyalari va kopplab asarlari Bekon dunyoqarashi va eksperimental fan uslubiyotini shakllanishi va rivoj topishiga katta rol opynagan. Buyuk tabiatshunos, matematik, geometriya va trigonometriya ilmining yetuk namoyondasi Forobiyning XIII asrdayoq musiqa ilmini nazariy asoslarini yaratishining opzi bu mamlakatda ilm, fan, madaniyat va maprifatni qay darajada yuksak pogponaga koptarilganligidan dalolat bermaydimih

Abu Ali Husayn ibn Abdullo Ibn Sino - qomusiy olim, mutafakkir, tabib, faylasuf, shoir. 980 yil avgustda Buxoro yaqinida Afshona qishlogpida tugpilgan. 1037 yil 18 iyunda Isfahonda vafot etgan. Buxoroda opqigan. 10 yoshida Qurponni yod bilgan. Bizgacha 160 ga yaqin asari yetib kelgan. «Kitob ush shifo», «Najot kitobi» ilmiy asarlari jahonga mashhur. 5 jildli «Kitob al-qonun fit-Tibb» kopp asrlar davomida tibbiyotda asosiy dastur bo`lib kelgan. U koppgina asarlarida matematika, kimyo, botanika, zoologiya, astronomiya va ayniqsa koinot sirlari ustida bosh qotirib, inosn organizmi tabiatning bir boplagi ekanligi, hamda odam va olam o`zaro vobastaligi, inson mikrokosm va koinot, xususan quyosh makrokosm sifatida o`zaro uygpunligini tapkidlagan.

Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy - qomusiy olim, mutafakkir. 973 yil 4 sentyabrda kat shahrida tugpilgan. 1048 yil 11 dekabrda Faznada vafot etgan. 16 yoshidan astronomik kuzatishlar olib borgan. Dunyoda birinchi globus, diametri 5 metrli yarim shar yasagan. Xorazmda «Mapmun akademiyasi» rahbarlaridan biri,150 dan ortiq kitob va risolalari orasida «Hindiston», «Geodeziya», «Xronologiya», «Minerologiya», «Saydona» asarlari beqiyos darajada muhim. Beruniy yer qiyofasining opzgarishi opsimlik va hayvonot dunyosining opzgarishiga, tirik organizmlarning ham opz navbatida yerning tarixiy taraqqiyotida uning opzgarishiga tapsirining boplishi kerak deb hisoblaydi.

Beruniy «Saydona» degan asarida 1116 tur dori-darmonlarni tavsifi keltiriladi. Ularning 750 tasini turli opsimliklardan, 101 tasini hayvonlardan, 107 tasini esa minerallardan tayyorlanishi haqida «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklar» va «Hindiston» degan asarlarida opsimlik va hayvonlarning tuzilishi hamda ularning tashqi muhit bilan o`zaro aloqasi haqida ham qiziqarli maplumotlar keltiriladi. X-XI asrlarda yashab ijod etgan mashhur opzbek olimi Abu Rayhon Beruniy astronomiyaga oid 40 ga yaqin risola yozgan. Uning «Xranologiya» deb ataluvchi asarida yevropa va Osiyodagi deyarli barcha xalqlarning turli davrlardagi kalendar sistemalari bayon qilingan. Beruniyning izdoshi mashhur shoir va olim Umar Hayyom koinotning cheksizligiga oid juda kopp yangi gpoyalarni ilgari surdi va hozir qopllanilayotgan Grigor kalendaridan ancha aniq bo`lgan quyosh kalendarini ishlab chiqadi.

Mashhur astronom va matematik olim Nasriddin Tusiy (1201-1274) astronomiya va matematika fanlari taraqqiyotiga katta hissa qopshdi. Uning «Ahloqi Tusiy», «Tajrid» kabi asarlari SHarqda keng tarqalgan bo`lib, minerologiya, tibbiyot, fizika, mantiq, falsafa va boshqa sohalarga oid asarlari maplum.

XIV asrda Ozarbayjonning qadimgi poytaxti Marakada mashhur astronom Nasriddin Tusiy rahbarligida qurilgan rasadxona uzoq vaqtgacha Sharqdagi eng yirik rasadxonalardan hisoblangan. Bu rasadxonada ijod qilingan qator asarlar, jumladan «Ziji Ilhoniy» asari yevropa va SHarqda keng tarqalgan.

Yuqorida nomli keltirilgan Oprta asr olimlarning va mutafakkir olimlarning astronomiya, matematika, falsafa, tibbiyot, kimyo, geodeziya va boshqa sohalardagi kashfiyotlari butun dunyoda ilm fanning yangi tarmoqlari paydo boplishida, ayrim fan sohalarining yuqori bosqichga chiqishida salmoqli hissa qopshgan.

Oprta Osiyo jumladan, Opzbekistonda tabiatshunoslik rivoji muttasil ravishda davom etgan va hozir ham bu mamlakatda tabiatshunoslikning tegishli sohalari buyicha (yadro fizikasi, quyosh energiyasi, opsimliklar kimyosi) dunyodagi mamlakatlar orasida birinchilar qatorida turadi.

Jumladan Opzbekistonda tabiatshunoslik fani oldiga qopyilgan muammolarni yechishda matematik olim, Opzbekiston Fanlar akademiyasining birinchi prezidenti, elementar va oliy matematika bopyicha opzbek tilidagi birinchi darslik muallifi Qori Niyoziy Toshmuhammad (1897-1970)ning hissasi beqiyos.

Sarimsoqov Toshmuhammad (1965-1995) matematik olim, Opzbekiston Fanlar akademiyasi prezidenti, 200 dan ortiq ilmiy maqola va monografiyalari, ehtimollar nazariyasi, geofizika, meteorologiyaga bagpishlangan. Topologiya va funksional analiz bopyicha Toshkent ilmiy maktabi asoschisi, yarim maydonlar nazariyasi va uning ehtimollar nazariyasiga tadbiqini ishlab chiqqan buyuk mutafakkir olim.



Abdullayev Habib-geolog olim, Opzbekiston Fanlar akademiyasi prezidenti, 250 dan ortiq maqolalari va monografiyalari mavjud.

Zokirov Qodir Zokirovich (1906-1986) - Opzbekiston Fanlar akademiyasi va Qishloq xopjaligi Fanlar akademiyasi akademigi, Samarqandda (1932) «petrologiyaning nazariy masalalari, ruda konlarining paydo boplishi» hamda «Foydali qazilmalarning yuzaga kelishi va tarqalishi qonuniyati nazariyasi» muallifi.

Habibullayev poplat - fizik olim, qator xorijiy mamlakatlar akademiyalarining haqiqiy apzosi, ilmiy tadqiqot ishlari akkustika, optika, radiasion va lazer fizikasi, yadro va issiqlik fizikasiga oid ilmiy

maqola va monografiyalari Opzbekiston va qator xorijiy mamlakatlarda chop etilgan.



Oripov Ubay (1909-1976) - fizik olim, Opzbekiston Fanlar akademiyasi prezidenti, olim, fizik elektronika, yadro va radiasion fizika, qattiq jismlar sirti fizikasi ustida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borgan.

Salohiddinov Mahmud (1933) - matematik olim, Opzbekiston Fanlar akademiyasi prezidenti. Xususiy hosilali, diferensial tenglamalar va Aralash qopshma tipli difeernsion tenglamalar nazariyasini rivojlantirib, ularning topla klassifikasiyasi va kanonik koprinishlarini topgan mutafakkir olim. Opzbekiston Qishloq xopjalik akademiyasi prezidenti (1957-1961), OpzFAN botanika instituti direktori, Fargpona pedinstituti rektori lavozimlarida ishlab ijod etgan. 200 dan ortiq ilmiy asarlar muallifi, ilmiy - tadqiqot ishlari Opzbekiston Florasi, opsimliklar olami va opsimlik zahiralarini oprganish, ularni madaniylashtirish masalalariga bagpishlangan. Ekologik asosda Oprta Osiyo opsimliklarini zonalar bopyicha tarqalishi universal sxemasini ishlab chiqqan. Opzbekistonda botanika atamashunosligini yaratishga asos solgan, bopyoqbop, tannidli va sapolinli opsimliklarni madaniylashtirish ishlarini tashkil qilgan murabbiy olim.

Buyuk mutafakkir olim K.Z.Zokirov Oprta Osiyoni, uning ekologik muhiti, shu muhitning opzgara borishiga mos ravishda uning flora, opsimlik va hayvonot olamini opzgara borishini inobatga olib, bu regionni toprt - chopl, adir, togp va yaylov zonalarga bopladi. Har bir balandlik zonasi boshqasidan dengiz sathidan balandligi, iqlimi, namlikning miqdori, tuprogpining mexanik, fizik va ximiyaviy tarkibi, opsimliklar va hayvonot olami bilan farq qiladi.

Koppgina botanik olimlardan farqli ravishda K.Z.Zokirov ishlarida milliylik xususiyatlari ham mujassamlangan. Muallifning «Zarafshon vodiysining florasi va opsimliklar olami» deb nomlangan ikki jildli kapital asarlarida opzbek atamalari muttasil ravishda opz oprnini topganligi fikrimizning dalili bopla oladi.

Zohidov Tesha Zohidovich (1906-1976) Opzbekiston Fanlar akademiyasi akademigi, zoolog, ekolog, zoogeograf, olimning 100 dan ortiq ilmiy asarlari kitob va monografiyalari Oprta Osiyoda ekologiya fanini asoslarini yaratilishi va rivoj topishida muhim ahamiyat kasb etgan. T.Z.Zohidov Opzbekiston Fanlar akademiyasi prezidenti, uning ilmiy asarlarini asosini Opzbekistonning umurtqali hayvonlarini, Qoraqum va Qizilqum hayvonot olamini oprganishi tashkil etgan. Uning kopp yillik ilmiy-tadqiqot ishlari natijasida Opzbekiston chopllarini zoogeografik rayonlashtirishga, Qoraqum va Qizilqum faunasini adaptasiya (muhitga moslashish)si, zoogeografik nomenklaturasini ishlab chiqqan.

Mutafakkir olimning kopp jildli ensiklopedik asarida «Opzbekiston qushlari», «Sut emizuvchi», «Reptiliy va amfibiy»lari mukammal ishlab chiqilgan. Agra (Hindiston) zoologiya akademiyasining apzosi bo`lgan bu opzbek olimining 200 dan ortiq ilmiy maqolasi Opzbekiston va xorijda chop etilgan.



Muzaffarov Axror Muzaffarovich (1909-1979) Opzbekiston Fanlar akademiyasining akademigi, Fargpona pedagogika institutini tugatgan (1934) algolog, gidrobiolog, 200 dan ortiq ilmiy asarlar muallifi. Opzbekiston suv optlarining florasi va ekologiyasi ustida ishlagan, suv optlarini tarqalish qonuniyatlarini ishlab chiqqan. Suv optlarini qishloq xopjalik hayvonlariga yem-xashak (ozuqa) sifatida foydalanishni birinchi bo`lib taklif qilgan. Sholi maydonlarida tarqalgan yovvoyi begona optlarga qarshi kurash choralarini ishlab chiqqan.

Bu maplumotlarning barchasi Bizning xuddi tabiiy fanlar qadim rivoj topganligi va uning rivoji hozirgi kunda ham davom etayotganligidan dalolat beradi.

Talaba bilimini nazorat qilish uchun savolllar:


  1. Tabiiy fanlar zamonaviy konsepsiyasi qanday fan, u nimani oprganadi va qanday fanlarni opzida mujassamlashtiradih

  2. Fanning maqsadi va vazifalari nimalardan iborath

  3. Tabiatni oprganishning ilmiy metodlari topgprisida nimalarni bilasizh

  4. Kuzatish metodi topgprisida gapiring.

  5. Eksperiment metodi topgprisida gapirib bering.

  6. Modellashtirish metodi qanday metodh

  7. Induksiya va deduksiya metodi nimah

  8. Qadimiy Gretsiya amaliy maktabi va uning namoyondalari haqida nimalarni bilasizh

  9. Tabiiy fanlar taraqqiyotida IX-XI asrda yashab ijod etgan Oprta Osiyoning mutafakkir olimlari haqida nimalarni bilasizh

  10. XV-XVI asrlarda tabiiy fanlar taraqqiyotida Oprta Osiyolik olimlarning oprni.

  11. XX- asrda yashab ijod etgan Oprta Osiyolik tabiatshunos olimlar haqida nimalar bilasizh

  12. Hozirgi zamon tabiatshunos olimlaridan kimlarni bilasizh

Foydalanilgan adabiyotlar:

  1. Bahromov A. va boshqalar. Tabiiyot. 5 sinf uchun darslik. Toshkent, 1995 y.

  2. Gorelov A.A. Konsepsii sovremennogo yestestvoznaniya. Moskva, 1999 y.

  3. Mamatazimov M. Astronomiya. 11 sinf darslik. Toshkent, 2005 y.

  4. Solopov Ye.F. Konsepsii sovremennogo yestestvoznaniya. Moskva, 1999 y.

  5. Topraqulov Yo.H. va boshqalar. Umumiy biologiya. Toshkent, 1996 y.

  6. Hamdamov I.H. Tabiat ilmining zamonaviy konsepsiyasi. Mapruza matni. Samarqand, 2000y

  7. Hamdamov I.H. va boshqalar. Tabiiy fanlar zamonaviy konsepsiyasi. Toshkent, 200


Yüklə 1,92 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   24




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin