O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fanidan yakuniy nazorat

variant savollari

1 - variant

1. 
   Tabiatshunoslik asoslari fani nimani oprganadi.
   
2. 
   Biosfera va uning chegaralari.
   
3. 
   Koinot haqida tushuncha. Kosmik galaktikalar.
   

2 - variant

1. 
   Tabiatni oprganish uslublari nimalardan iborath
   
2. 
   Tirik moddaning xossalari.
   
3. 
   Yulduzlar. Ularning paydo boplishi topgprisida.
   

3 - variant

1. 
   Tabiiy fanlar taraqqiyotiga hissa qopshgan Aristotel, Fales, Empedokl ishlari.
   
2. 
   Tuproq biomassasi.
   
3. 
   Quyosh sistemasi, uning tarkibi.
   

4 - variant

1. 
   Markaziy Osiyolik olimlarning tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissalari.
   
2. 
   Dunyo okeani biomassasi.
   
3. 
   Quyosh, uning tuzilishi.
   

5 - variant

1. 
   Hozirgi zamon opzbek olimlarining tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissalari.
   
2. 
   Tabiatda moddalarning aylanishi.
   
3. 
   Sayyoralar. Ichki va tashqi sayyoralar.
   

6 - variant

1. 
   Muso al-Xorazmiyning tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissalari.
   
2. 
   Moddalarning davra bopylab aylanishida mikroorganizmlarning oprni.
   
3. 
   Meteor va meteoritlar.
   

7 - variant

1. 
   Beruniyning tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissalari.
   
2. 
   Atomlarning biogen migratsiyasi.
   
3. 
   Kometalar, ularning tuzilishi.
   

8 - variant

1. 
   Axmad Fargponiyning tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissalari.
   
2. 
   Biosfera. Energiyaning opzgarishi.
   
3. 
   Asteroidlar, ularning tuzilishi.
   

9 - variant

1. 
   Farobiyning tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissalari.
   
2. 
   Darvingacha bo`lgan evolyutsion taplimot.
   
3. 
   Sayyoralarning vujudga kelishi topgprisidagi gipotezalar.
   

10 - variant

1. 
   Zahriddin Muhammad Boburning tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissalari.
   
2. 
   Darvin taplimoti paydo boplishidagi shart-sharoitlar.
   
3. 
   Quyosh va oyning tabiiy jarayonlarga tapsiri.
   

11 - variant

1. 
   Markaziy Osiyolik olimlarning tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissasi.
   
2. 
   Darvin asarlari va taplimotining asosiy qoidalari.
   
3. 
   Yer sayyorasi, uning shakli va kattaligi
   

12 - variant

1. 
   Mirzo Ulugpbekning tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissasi.
   
2. 
   Arxey, proterozoy eralaridagi hayot.
   
3. 
   Yer sharining harakati, kalendar.
   

13 - variant

1. 
   Tabiiy fanlar taraqqiyotiga hissa qopshgan Evropalik olimlarning ishlari.
   
2. 
   Mezozoy erasidagi hayot
   
3. 
   Yer sharining ichki tuzilishi.
   

14 - variant

1. 
   Tabiatni oprganish uslublari nimalardan iborath
   
2. 
   Odam paydo boplishi topgprisidagi tushunchalarning rivojlanishi.
   
3. 
   Yer geosferalari. Litosfera.
   

15 - variant

1. 
   Tabiatshunoslik asoslari fani nimani oprganadi.
   
2. 
   Odam va hayvonlar tuzilishining umumiy belgilari.
   
3. 
   Gidrosfera haqida tushuncha. Krionosfera.
   

16 - variant

1. 
   Hozirgi zamon opzbek olimlarining tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissalari.
   
2. 
   Odam va hayvonlar embrionining rivojlanishidagi opxshashliklar.
   
3. 
   Atmosfera. Uning tuzilishi.
   

17 - variant

1. 
   Mirzo Ulugpbekning tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissasi.
   
2. 
   Odam va odamsimon maymunlarning o`zaro opxshashligi va farqi.
   
3. 
   Atmosferaning ifloslanishi va uni muhofaza qilish.
   

18 - variant

1. 
   Zahriddin Muhammad Boburning tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissalari.
   
2. 
   Antropogenezni harakatlantiruvchi kuchlar.
   
3. 
   Atmosferaning tirik organizmlar uchun ahamiyati.
   

19 - variant

1. 
   Hozirgi zamon opzbek olimlarining tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissalari.
   
2. 
   Modifikatsion opzgaruvchanlik.
   
3. 
   Yerda hayotning paydo boplishi topgprisida dastlabki qarashlar.
   

20 - variant

1. 
   Mirzo Ulugpbekning tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissasi.
   
2. 
   Mutatsion opzgaruvchanlik.
   
3. 
   Yerda hayotning paydo boplishida kimyoviy jarayonlarning ahamiyati.
   

21 - variant

1. 
   Zahriddin Muhammad Boburning tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissalari.
   
2. 
   Mutatsiyalar klassifikatsiyasi.
   
3. 
   Yerda hayotning paydo boplishida biologik jarayonlarning ahamiyati
   

22 - variant

1. 
   Tabiatshunoslik asoslari fani nimani oprganadi.
   
2. 
   Sunpiy mutatsiyalar olish va ulardan amalda foydalanish.
   
3. 
   Yerda hayotning paydo boplishi topgprisida A.I.Oparin nazariyasi.
   

23 - variant

1. 
   Tabiatshunoslik asoslari fanining maqsadi va vazifasi.
   
2. 
   Quyosh va oyning tabiiy jarayonlarga tapsiri.
   
3. 
   Atmosfera. Uning tuzilishi.
   

24 - variant

1. 
   Hozirgi zamon opzbek olimlarining tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissalari.
   
2. 
   paleozoy erasidagi hayot
   
3. 
   Tabiat. Tabiat hodisalari.
   

25 - variant

1. 
   Kaynozoy erasidagi hayot
   
2. 
   Hujayra, uning kashf etilishi va tuzilishi.
   
3. 
   Opsimliklarning inson hayotidagi ahamiyati.
   

26 - variant

1. 
   Odam irqlari va ularning kelib chiqishi.
   
2. 
   Tabiatni muhofaza qilish chora-tadbirlari.
   
3. 
   Hujayrada kechadigan jarayonlar.
   

27 - variant

1. 
   Tabiatshunoslik asoslari fani nimani oprganadi.
   
2. 
   Hujayra organoidlari tuzilishi.
   
3. 
   Tabiat. Tabiat hodisalari.
   

28 - variant

1. 
   Tabiatshunoslik asoslari fanining maqsadi va vazifasi.
   
2. 
   Opsimlik va hayvon hujayrasidagi opxashlik hamda farqlar.
   
3. 
   Sphamollar, ularning turlari va hosil boplishi.
   

29 - variant

1. 
   Hayotning hujayraviy va hujayrasiz shakllari.
   
2. 
   Ekologik omillar va ularning guruhlari.
   
3. 
   Zilzilalarning hosil boplishi.
   

30 - variant

1. 
   Hujayra, uning kashf etilishi va tuzilishi.
   
2. 
   Yer sayyorasi, uning shakli va kattaligi.
   
3. 
   Vulqonlar va geyzerlarning hosil boplishi.
   

Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fanidan savollar

1. 
   Biosfera va uning chegaralari.
   
2. 
   Tirik moddaning xossalari.
   
3. 
   Tuproq biomassasi.
   
4. 
   Dunyo okeani biomassasi.
   
5. 
   Tabiatda moddalarning aylanishi.
   
6. 
   Moddalarning davra bopylab aylanishida mikroorganizmlarning oprni.
   
7. 
   Atomlarning biogen migratsiyasi.
   
8. 
   Biosfera. Energiyaning opzgarishi.
   
9. 
   Darvingacha bo`lgan evolyutsion taplimot.
   
10. 
    Darvin taplimoti paydo boplishidagi shart-sharoitlar.
    
11. 
    Darvin asarlari va taplimotining asosiy qoidalari.
    
12. 
    Arxey, proterozoy va paleozoy eralaridagi hayot.
    
13. 
    Mezozoy va kaynozoy eralaridagi hayot.
    
14. 
    Odam paydo boplishi topgprisidagi tushunchalarning rivojlanishi.
    
15. 
    Odam va hayvonlar tuzilishining umumiy belgilari.
    
16. 
    Odam va hayvonlar embrionining rivojlanishidagi opxshashliklar.
    
17. 
    Odam va odamsimon maymunlarning o`zaro opxshashligi va farqi.
    
18. 
    Antropogenezni harakatlantiruvchi kuchlar.
    
19. 
    Ijtimoiy hayot tarzi. Odam evolyutsiyasidagi faktorlar.
    
20. 
    Odam va odamsimon maymunlarning umumiy ajdodlari.
    
21. 
    Eng qadimgi odamlar.
    
22. 
    Qadimgi odamlar.
    
23. 
    Dastlabki hozirgi odamlar.
    
24. 
    Odam irqlari va ularning kelib chiqishi.
    
25. 
    Isriyat va opzgaruvchanlik.
    
26. 
    Modifikatsion opzgaruvchanlik.
    
27. 
    Mutatsion opzgaruvchanlik.
    
28. 
    Mutatsiyalar klassifikatsiyasi.
    
29. 
    poliploidiya.
    
30. 
    Sunpiy mutatsiyalar olish va ulardan amalda foydalanish.
    
31. 
    Irsiy opzgaruvchanlikda gomologik qatorlar qonuni.
    
32. 
    Odam genetikasi va uning metodlari.
    
33. 
    Genetikaning tibbiyotdagi ahamiyati.
    
34. 
    Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi fani nimani oprganadih
    
35. 
    Tabiatni oprganish uslublari nimalardan iborath
    
36. 
    Tabiiy fanlar taraqqiyotiga hissa qopshgan Aristotel, Fales, Empedokl ishlari.
    
37. 
    Markaziy Osiyolik olimlar Muso al-Xorazmiy, Beruniy, Axmad Fargponiy,
    

Farobiy va boshqalarning tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan hissalari.

38. 
    Hozirgi zamon opzbek olimlarining tabiiy fanlar taraqqiyotiga qopshgan
    

hissalari.

39. 
    Koinot haqida tushuncha. Kosmik galaktikalar.
    
40. 
    Yulduzlar. Ularning paydo boplishi topgprisida.
    
41. 
    Quyosh sistemasi, uning tarkibi.
    
42. 
    Quyosh, uning tuzilishi.
    
43. 
    Sayyoralar. Ichki va tashqi sayyoralar.
    
44. 
    Meteor va meteoritlar.
    
45. 
    Kometalar, ularning tuzilishi.
    
46. 
    Asteroidlar, ularning tuzilishi.
    
47. 
    Sayyoralarning vujudga kelishi topgprisidagi gipotezalar.
    
48. 
    Quyosh va oyning tabiiy jarayonlarga tapsiri.
    
49. 
    Yer sayyorasi, uning shakli va kattaligi.
    
50. 
    Yer sharining harakati, kalendar.
    
51. 
    Yer sharining ichki tuzilishi.
    
52. 
    Yer geosferalari. Litosfera.
    
53. 
    Gidrosfera haqida tushuncha. Krionosfera.
    
54. 
    Atmosfera. Uning tuzilishi.
    
55. 
    Atmosferaning ifloslanishi va uni muhofaza qilish.
    
56. 
    Atmosferaning tirik organizmlar uchun ahamiyati.
    
57. 
    Yerda hayotning paydo boplishi topgprisida dastlabki qarashlar.
    
58. 
    Yerda hayotning paydo boplishida kimyoviy jarayonlarning ahamiyati.
    
59. 
    Yerda hayotning paydo boplishida biologik jarayonlarning ahamiyati
    
60. 
    Yerda hayotning paydo boplishi topgprisida A.I.Oparin nazariyasi.
    
61. 
    Yerda hayot paydo boplishining bosqichlari.
    
62. 
    Hujayra, uning kashf etilishi va tuzilishi.
    
63. 
    Hujayrada kechadigan jarayonlar.
    
64. 
    Hujayra organoidlari tuzilishi.
    
65. 
    Opsimlik va hayvon hujayrasidagi opxashlik hamda farqlar.
    
66. 
    Hayotning hujayraviy va hujayrasiz shakllari.
    
67. 
    Tabiat. Tabiat hodisalari.
    
68. 
    SpHamollar, ularning turlari va hosil boplishi.
    
69. 
    Zilzilalar, vulqonlar va geyzerlar.
    
70. 
    Viruslar va ularning tuzilishi.
    
71. 
    Mikroorganizmlar tuzilishi, fiziologiyasi.
    
72. 
    Saprofit va patogen mikroorganizmlar.
    
73. 
    Mikroorganizmlardan sanoatda foydalanish.
    
74. 
    Mikroorganizmlarning tibbiyotdagi ahamiyati.
    
75. 
    Opsimliklar haqida umumiy tushuncha.
    
76. 
    Opsimliklarning organlari. Vegetativ organlar.
    
77. 
    Fotosintez jarayonining tirik organizmlar uchun ahamiyati.
    
78. 
    Opsimliklarning generativ organlari haqida tushuncha.
    
79. 
    Gul va uning tuzilishi. Gulning opsimliklar uchun ahamiyati.
    
80. 
    Opsimliklarning koppayishi.
    
81. 
    Opsimliklarda kechadigan changlanish va urugplanish hodichachi.
    
82. 
    Opsimliklar urugp va mevalarining tabiatda tarqalishi.
    
83. 
    Opsimliklar olamining guruhlarga boplinishi.
    
84. 
    Tuban opsimliklar guruhi vakillariga taprif.
    
85. 
    Yuksak opsimliklar klassifikatsiyasi.
    
86. 
    Yuksak sporali opsimliklar vakillari haqida maplumot.
    
87. 
    Ochiq urugpli opsimliklar vakillari haqida maplumot.
    
88. 
    Yopiq urugpli opsimliklar vakillari haqida maplumot.
    
89. 
    Opsimliklar jamoalarining yer yuzasida tarqalishi.
    
90. 
    Opsimliklarning tabiat va inson hayotidagi ahamiyati.
    
91. 
    Opsimliklarni muhofaza qilish.
    
92. 
    Hayvonlar haqida umumiy tushuncha.
    
93. 
    Hayvonot olami klassifikatsiyasi.
    
94. 
    Sodda hayvonlar tipi vakillariga taprif.
    
95. 
    Umurtqasiz hayvonlar vakillari haqida maplumot.
    
96. 
    Hasharotlarning zararli va foydali tomonlari.
    
97. 
    Umurtqali hayvonlar sistematikasi.
    
98. 
    Umurtqali hayvonlarning yashash sharoitlari.
    
99. 
    Hayvonot olamining tabiat va inson hayotidagi ahamiyati.
    
100. 
     Hayvonot olamini muhofaza qilish.
     

Tarkatma materiallar

«Keling tanishaylik»

\ 1	1 Sizlar nima uchun va kim uchun bu yerga tuplangansizlar 2 Sizlarni nima birlashtiradi? 3 Siz uchun eng kimmatli narsa nima? 4 Ukishingizga nima yordam beradi? 5 Kimlarga gamxurlik kilasizlar? 6 Kimlar bilan xamkorlik kilasizlar? 7 Nimalarini uzingiz nimalarni esa birgilikda xal etasizlar? 8 Sizning eng kuchli va kuchsiz tomonlarigiz nima? «Tushunchalar taxlili» usuli Kuzatish.\ Eksperiment. Modellashtirish Induksiya. Deduksiya .
	.
.
.

Glossariy
Abiotik omillar - temperatura, yorug`lik, suv, havo, shamol, nurlanish, muhitning zichligi, ionlashtiruvchi nurlar va boshqalar.

A.I.Oparinning yerda hayotni rivoj topishining koatservatsiya stadiyasi hisoblanadi.

Avtotrof organizmlar - fotosintez yoki xemosintez jarayonida anorganik moddalardan organik birikmalarni hosil qiluvchi organ izmlar. Jarayon quyosh energiyasi yoki kimyoviy reaktsiyalar natijasida ajralib chiquvchi energiya hisobiga kechadi. Bularga deyarli barcha yashil, suvo`tlar, bapzi bakteriyalar kiradi.

Adaptatsiya - organizmlarning evolutsiya jarayonida yuzaga kelgan yashash sharoitiga moslashuvi. Masalan, o`simliklarning qurg`oqchilikka, sovuq yoki issiqqa, tuproq sho`rlanishiga va boshqa noqulay sharoitlarga moslashuvidan iborat. Noqulay omillarning qisqa yoki uzoq muddatli tapsirga moslashmagan o`simliklarning metabolitik jarayonlari kuchli zararlanadi va ular nobud bo`lishlari mumkin. Noqulay omillar tapsiriga moslashgan o`simliklarda fiziologik jarayonlar faol boradi.

Antropogen omil -odamning tabiatga ko`rsatadigan tapsirining yig`indisi.

Arid zona - qurg`oqchil o`lka, yog`in kam bo`ladigan quruq iqlimli geografik hudud. O`rta Osiyoning ko`pgina cho`l va chalacho`l qismi ana shu zonalarda joylashgan.

Asteroidlar. Quyosh sistemasining Mars bilan Yupiter oraligpidagi bopshliqda koppdan-kopp. Nisbatan mayda doimiy harakatdagi sayyoralar Asteroidlar deb yuritiladi

Atmosfera qurg`oqchiligi - haroratning juda yuqori bo`lib, havoning nisbiy namligi kam (10-20%) bo`lishi bilan xarakterlanadi. Bu vaqtda o`simlikda transpiratsiya jarayoni juda jadal bo`ladi, natijada o`simlikda suv balansi buziladi va o`simlik suliy boshlaydi. Issiq va quruq shamol (garmsel) esganda vujudga keladigan atmosfera qurg`oqchiligi o`simliklar uchun yanada xavfliroq.

Atmosfera umumiy sirkulyatsiyasining shamollari. Yer yuzasining hamma qsimida temperatura va u Bilan bogpliq holda havo bosimining bir xil boplmasligi atmosferaning umumiy sirkulyatsiyasini vujudga keltiradi.

Aeroblar - atmosfera kislorodi hisobiga hayot kechiruvchi organizmlar. Bularga deyarli barcha hayvonlar va o`simliklar hamda ko`pincha mikroorganizmlar kiradi.
Bentos - tuproq, dengiz hamda chuchuk suv xavzalari tubida yashovchi organizmlar majmuasi. O`simlik (fitobentos) va hayvon (zoobentos) xillari farqlanadi.

Biogeotsenoz - biotsenozning organik va anorganik komponentlari - tuproq, namlik, atmosfera bilan chambarchas bog`liq ekosistemasi.

Biologiya - (bio-hayot, logos-fan) hayot haqida taplimot demakdir. Mikroorganizmlar, o`simliklar va hayvonlarni hayot tushunchasiga bog`lab, ularning rivojlanish qonuniyatlarini o`rganuvchi fan. Biologiya hayotga xos barcha ko`rinish va xususiyatlar (modda almashinuvi, ko`payish, irsiyat, o`zgaruvchanlik, sharoitga moslashish, o`sish, harakatlanish va boshqalar)ning umumiy hamda xususiy qonuniyatlarini tadqiq etadi.

Biotik omillar - biror joydagi yashash sharoitini belgilovchi tirik organizmlardan iborat organik tartibdagi omillar o`simlik, hayvon, mikroorganizm.

Garmsel Oprta Osiyodagi mahalliy shamollardan biri bo`lib, issiq va changli bopladi. Garmsel esganda harorat keskin koptariladi, namlik esa pasayadi.

Geyzerlar vulkan otilib turadigan joylarda vujudga keladi. Geyzer vaqt-vaqti bilan otilib turadigan issiq suvlardir.
Gidrosfera - yerning suv qatlami, okean dengiz va suv

havzalarining majmuasi.

Gumus - tuproqdagi nobud bo`lgan o`simlik va hayvon qoldiqlari hamda ularning hayot faoliyati mahsulotlarini parchalanishidan vujudga kelgan organik birikmalar. Gumusga boy bo`lgan tuproqlar unumdor bo`ladi.

Gumus nazariyasi - bu tushunchani XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida nemis agronomi A.Teer yaratdi. Unga ko`ra, o`simliklar asosan suv va gumus moddalari bilan oziqlanadi. Tuproqda chirindi moddalar qancha ko`p bo`lsa, o`simliklar shuncha faol o`sish va rivojlanish qobiliyatiga ega bo`ladi.

Dasht - o`simliklarning zonal tipi bo`lib, ko`p yillik o`tlar bilan qoplagan keng yalangliklar.

Deduksiya. Bilish ilmining umumiydan xususiy, yakka, alohida bo`laklarga ajratilgan aniq natija yoki xulosa chiqarish.

Induksiya. Tabiiy fanlarda predmet yoki tabiiy hodisalarni tajriba asosida tekshirib koprish, kuzatish natijasida tegishli xulosaga kelinadi va tajribalar majmui maplum fikr asosida xususiy xulosadan umumiy xulosaga kelinadi.

Zilzila bu geosinklinallarda yer popsti qatlamining yorilib, uzilgan joylarida ropy beradi.

Quyosh sistemasi. Quyosh fazodagi son-sanoqsiz yulduzlarning biri bo`lib, yulduzlar topplami - galaktika jismlaridan hisoblanadi.

Quyosh sistemasdagi ulkan sayyoralar - Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, pluton quyoshdan juda uzoqda joylashgan harorati past, atmosfera tarkibida metan va ammiak kopp, sayyora massasining 70-80 foizi vodoroddan iborat.

Kometa – «bosh» va unga ergashib yuruvchi «dum» dan iborat bo`lgan Quyosh sistemasidagi osmon jismidir. «Kometa» sopzi yunonchada «sochli» degan mapnoni anglatadi. Kometalarning «dumi» gaz va changlardan, «boshi» esa Kattiq moddali yadrodan hamda uning atrofini oprab olgan gaz va changlardan iborat.

Koatservatni hosil boplishi uchun eritmada ikki va undan ortiq har xil zaryadli yuqori molekulali moddalarning bir vaqtning opzida mavjudligi asosiy shartlardan hisoblangan. Aftidan bunday sharoit dastlabki okean suvlarida mavjud bo`lgan.

Kembriy davridan maplum bo`lgan organizmlarga legula, bakteriya, kopk yashil suvoptlari kirsa, kelib chiqishiga kopra yosh tirik mavjudotlar guruhi kaynazoy erasida keng koplamda rivojlangan.

Litosfera -er qobig`i, yapni yer kurrasining ustki qattiq qavati.

Lishayniklar - tuban o`simliklarga mansub bo`lib, zamburug` (mikobiont) va suv o`ti (fitobiont) ning simbiozidan hosil bo`lgan organizmlar.

Meteor va meteoritlar. Quyosh atrofida aylanib yuruvchi asteroid va kometalar parchalanib turadi.

Mussonlar – yilning sovuq faslida materikdan okeanga issiq faslida, aksincha, okeandan materikka esadigan shamollardir.

Redutsentlar - organik qoldiqlar bilan oziqlanib, uni parchalab, birmuncha oddiy mineral moddalarga aylantiradigan organizmlar (bakteriyalar, zamburug`lar).

Sayyoralar deb quyosh atrofida aylanadigan, undan keladigan nurlarni opzida aks ettiradigan osmon (koinot) jismlariga aytiladi.

Sirtqi planetalar - Yupiter, Saturn, Uran, Neptun va pluton opz opqi atrofida nihoyatda tez aylanishi, zichligining pastligi, atmosfera qatlamining kengligi va massasini nisbatan kattaligi bilan ajralib turadi.

Sunami. Okean suvlari turli xil faktorlar (shamol, dengiz suvining bir xil isimasligi, zilzila va vulkanlar otilishi, oyning tortish kuchi va h.) tapsirida doimo harakatda bopladi.
Siklon va antisiklon Yer yuzasi notekis isigandan atmosfera quyunlari (uyurmalari) vujudga keladi. Yer yuzasining biror qismi tevarak-atrofga nisbatan kopproq isib ketdideylik, natijada bu joy ustidagi havo yuqoriga koptarilib, tevarak-atrofga yeyilib ketadi va opsha yer ustida bosim pasayadi. Bu yerdagi siyraklashgan havoni topldirish uchun atrofda opsha joyga havo oqib kelaveradi. Bu hodisa shu yerda havo bosimi tenglashguncha davom etadi. Aksibcha, biror joy sovib, bosim ortsa, havo opsha joydan atrafga harakatlanadi.

Siklonlar Yer yuzining bosimi past bo`lgan joylarida vujudga keladi va kartada doira shaklidagi berk izobarlar bilan koprsatiladi va siklonda havo bosimi narkaziga qarab pasaya boradi. Demak, siklon joylashgan yerda eng past bosim uning markaziy qismida bopladi.