O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta ta’lim vazirligi O’zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi O’zbekiston davlat konservatoriyasi

Fayzulla Karomatov bilan tanishuv

1925-yil 14-dekabrda Buxoroda tug‘ilgan. 1944-yilda Nizomiy nomidagi Toshkent pedagogika institutining oʻzbek tili va adabiyoti fakultetini, 1950-yilda Toshkent davlat konservatoriyasining musiqa boshqaruvi yoʻnalishi boʻyicha prof. Yu.N.Tyulina, 1954 yilda prof. V.M.Belyaev rahbarligidagi aspiranturada o’qidi. 1941-yildan Buxoro musiqali drama teatrida skripkachi, 1943-1947-yillarda Oʻzbekiston davlat filarmoniyasi simfonik orkestrida skripkachi, 1948-yilda Oʻzbekiston radiosi simfonik orkestrida skripkachi boʻlib ishlagan. 1949 yildan San'atshunoslik ilmiy-tadqiqot institutida ilmiy xodim, 1955-1994 yillarda musiqa bo'limi mudiri, 1957-1964 yillarda direktor, 1995 yildan bosh ilmiy xodim lavozimlarida ishlab kelgan. San’atshunoslik fanlari nomzodi – 1955, san’atshunoslik fanlari doktori – 1971. 1995-1997 yillarda Toshkent konservatoriyasida musiqa tarixi kafedrasi dotsenti, 1973 yildan professor, oʻzi asos solgan Sharq musiqasi kafedrasi mudiri (1972-1980, 1991-1997). F.Karomatli Xalqaro musiqashunoslik simpoziumlari va festivallari tashkiliy qo‘mitalari a’zosi edi, xususan: “Musiqa. Osiyo mamlakatlari tribunasi” (1973, 1976), Samarqand simpoziumlari (1978, 1983, 1987), YUNESKOning bir qancha musiqa tashkilotlari. U ensiklopediyalar, reportajlar, radio va teleko'rsatuvlarda ko'plab maqolalar muallifi.

Bir qator ilmiy nashrlarning tuzuvchisi va muharriri, musiqa va folklor ekspeditsiyalari rahbari (jami 30 dan ortiq). Oʻzbekiston, Qozogʻiston, Tojikiston, Turkmaniston xalq musiqasining notalarini yasagan. Uning asarlari AQSh, Germaniya, Polsha va boshqa mamlakatlarda nashr etilgan. Uning rahbarligida 30 nafar fan nomzodi va 9 nafar sanʼatshunoslik fanlari doktori nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. F.Karomatli — Oʻzbekiston Respublikasida xizmat koʻrsatgan fan arbobi — 1981 y. 1994-yilda “Shuhrat” medali, 1999-yil “El-yurt xurmati” ordeni bilan taqdirlangan.

3. 
   Fayzulla Karomatov ilmiy ijodiy merosi
   

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan fan arbobi, "El-yurt hurmati" ordeni sohibi, san'atshunoslik fanlari doktori, professor Fayzulla Muzaffarovich Karomatov (1925–2014) O'zbekistonda musiqiy etnografiyaning rivojlanishiga ulkan hissa qo'shdi. O'z hayotini an'anaviy musiqiy merosni saqlash, targ'ib qilish va rivojlantirishga bag'ishlagan buyuk ustoz qiyin, ammo shonli hayot yo'lini bosib o'tdi. Hamkasblar va talabalar xotirasida u an'anaviy musiqiy madaniyat ruhiga sadoqatli inson bo'lib qoldi, u ko'plab musiqiy-etnografik ekspeditsiyalarni o'tkazdi, jonli ijroda uning namunalarini yig'di, uzoq yillar davomida boy fonogramma arxivini boshqardi. San'atshunoslik instituti, musiqiy meros masalalariga bag'ishlangan respublika va xalqaro ilmiy forumlarning tashabbuskori va tashkilotchisi.

Fayzulla Muzaffarovich Karomatlining ilmiy faoliyati asosan O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining San'atshunoslik instituti bilan bog'liq edi. Ma'lumki, institutning ustuvor ilmiy yo'nalishlaridan biri bu musiqiy meros namunalarini to'plash, shuningdek ularni saqlash, musiqiy dekodlash, targ'ib qilish va ommalashtirishdir. F.M. Karomatov musiqiy materialni dekodlash borasida juda ko'p ishlarni amalga oshirdi.
1955 yildan 1991 yilgacha uning rahbarligida va bevosita ishtirokida O'rta Osiyo va Qozog'istonga musiqiy va folklor ekspeditsiyalari (Chimkent va Jambul ekspeditsiyalari 1970-1971) muntazam ravishda olib borilib, San'atshunoslik instituti Musiqiy kutubxonasini boyitdi.
Institut fono arxivida maxsus rollarda va magnit lentalarda yozib olingan xalq og'zaki ijodi va professional musiqa og'zaki ijodining bebaho fonogrammalari mavjud. Ushbu ma'naviy boylik respublikamiz hududlarida va o'zbeklar yashaydigan qo'shni mamlakatlar (Tojikiston, Qirg'iziston, Turkmaniston va Qozog'iston) hududlarida tashkil etilgan musiqiy va folklor ekspeditsiyalari paytida to'plangan.
Ushbu asarlarni amalga oshirishda ko'p yillar davomida (deyarli 50 yil) musiqiy va folklor ekspeditsiyalariga rahbarlik qilgan Fayzulla Muzaffarovichning xizmatlari katta. Karomatli sa'y-harakatlari bilan xalq ijodiyotining ko'plab qo'shiq turlari magnit lentalarda - lapar, yalla, qo'shiq, terma, ashula, yovvoylo, taqvim va marosim qo'shiqlari, shuningdek "Avaz", "Hurliqo Xamro" dostonlaridan parchalar yozib olingan. Baxshilar tomonidan ijro etilgan "Alpomish ", sibiziq (sibizg'a), do'mbra, g'ajir-nay, dutor va changqobuz kabi asboblarda jonli ijro etilgan kuylar.
Shunday qilib, institutning fono to'plami og'zaki an'analarning ham xalq ijodiyoti, ham professional musiqa namunalari - Shashmaqom, Xorazm maqomlari, Farg'ona-Toshkent maqom yo'llari, "Alpamis" dostoni (Qoraqalpog'iston), suvora, katta ashula bilan boyitildi. Bularning barchasi milliy musiqani tushunish uchun yaxshi yordam edi. Zamonaviy o'zbek musiqashunoslik maktabining shakllanishida asos bo'lib xizmat qildi.
Xalq og'zaki ijodini, ayniqsa, Markaziy Osiyo va Qozog'istonning chekka qishloqlari, ovullari va tog'li hududlarida to'plash har doim juda ko'p vaqt talab qiladigan vazifa bo'lib kelgan. Biroq, folklorshunosga asl materialni yetkazib beradigan etnomusiqashunoslarning oldingi avlodlari o'rganmagan qiyin bo'lgan hududlar edi. F.M. Karomatov boshchiligida birinchi marta tashkil etilgan O'zbekistonning Surxondaryo (1955, 1958, 1961) va Qashqadaryo viloyatiga (1956, 1961) musiqiy va folklor ekspeditsiyalari xuddi shunday bo'ldi. Dastlabki ikkita ekspeditsiya (1955 yilda Surxondaryoga va 1956 yilda Qashqadaryoga) musiqiy folklorning nodir namunalarini to'plashga imkon berdi va bu sohada dostonlar ijro etadigan baxshilar va shoirlar ayniqsa yaxshi yordam berdilar. O'sha yillarda folklorni yig'ish juda mashaqqatli ish edi - yo'llar yo'q edi va Surxondaryo va Qashqadaryoning chekka qishloqlariga borishning iloji yo'q edi, bundan tashqari qishloqlarda elektr yo'q edi. Bundan tashqari, yozuvlar juda og'ir apparatda va katta qiyinchiliklar bilan amalga oshirilardi. Ishtirokchilardan biri tomonidan yozilgan 1955 yilda o'tkazilgan birinchi Surxondaryo folklor ekspeditsiyasining kundaligidan parcha:
"1955 yil 25-may. Sherobod. Kunning ikkinchi yarmida biz 60 km dan ortiq masofani bosib o'tib, Sherobod viloyat markaziga yetib keldik... Kirov nomidagi kolxoz.... Bir nechta o'rtoqlarni tinglab ko'rib, ular orasidan 70 yoshli Xudayqul baxshi Niyozov ijro etgan dostonlardan parchalar yozib olishga qaror qildik. U turli xil dostonlarni bilishini aytib, do'mbra chalib kuylaydi. Mashinani ko'chaga qo'yib, mikrofonni dubal orqali uning kibitkasiga uladik. Yorug'lik yo'q va zulmatda juda uzoq masofada radiotexnik Leontovich bilan aloqa qilish juda qiyin bo'ldi. Men har doim ogorod orqali vagondan mashinaga o'tib, yozuvning boshi va oxiriga oid signallarni berishim kerak edi ... Shu sabab yozuv sifatsiz, lentaning katta qismlari yo'qotilardi.... Niyozov baxshi bizga ''Go'ro'g'li'' dostonini to'liq 32 qismini bilishini aytdi. Biz undan atigi 4 qismni yozib olishga muvaffaq bo'ldik va biz hozirgi paytda dala sharoitida butun dostonni yozib olish haqiqatdan tashqari narsa ekanligini his qildik. Qariya tez charchaydi, qismlarni chalkashtira boshlaydi. Biz u yoki bu qismni qayta yozib olishga harakat qilamiz, ammo bu vaqtda dvigatel boshqa tomonda puflagich orqasidagi teshikda turib, chastotani "yo'qotdi" va bizning yozuvimiz "suzib ketdi". Dvigatelni sozlash paytida (qorong'ida), biz yana qari odamdan kerakli kupletni yozib olishga harakat qilamiz ... Va shuncha marta… Bunday texnikaga ko'z yoshlar to'kasan... ".
Shu yildagi folklor ekspeditsiyalari asosida "Melodiya" kompaniyasi tomonidan "O'zbek xalqining musiqiy merosidan" turkumi ostida yigirmadan ortiq grammofon yozuvlari tuzildi va chiqarildi. U 1955-1983 yillarda to'plangan materiallarni o'z ichiga oladi. F.M. Karomatov ushbu seriyaning ko'plab vinil yozuvlari, xususan, "Aytim, doston, maqomlar", "Surxon va Qashqadaryo do'mbra ohanglari", "Surnay, bulaman va qo'shnay melodiyalari", ''Dutor melodiyalari'' va ''O'zbek dostonlari'' kabilarning tuzuvchisi va sharh muallifi bo'ldi.
G'amxo'r ustoz Karomatli har doim o'z shogirdlariga: ilmiy izlanishlar olib borish uchun avvalo xalq musiqasi kuylari va qo'shiqlarini to'plash, ularni inventarizatsiya qilish va hujjatlashtirishga jiddiy kirishish va ushbu asar bilan bog'liq nozikliklarni o'rganish kerak, der edi. Zero, bu borada uning o'zi juda ko'p ibratli ishlarni amalga oshirgan va shu bilan xalq musiqasi bo'yicha yangi ta'limga asos solgan.
Uning "O'zbek do'mbra musiqasi" (“Узбекская домбровая музыка”), "O'zbek cholg'u musiqasi" ("Узбекская инструментальная музыка") kitoblarida, shuningdek "O'zbek xalqi musiqasi merosi XX asrda" (Музыкальное наследие узбекского народа в ХХ веке)ning ikki jildida; "Musiqa san'ati. Pomir"deb nomlangan, 2 jildda. - Moskva, 1978, 1986 y. kuy, qo'shiq, terma, qarsak, lapar, yalla, mavrigi janrlari batafsil bayon qilingan va ularning turli mintaqalardagi mahalliy aholisi tomonidan ijro etilgan musiqiy yozuvlari berilgan. Tabiiyki, mazkur yondashuv ushbu nashrlarning ahamiyatini oshiribgina qolmay, balki O'zbekistonda etnomusiqashunoslik fanining shakllanishida muhim rol o'ynadi.
Olimning ko'plab tadqiqotlari va musiqiy stenogrammalari bir qator sabablarga ko'ra qo'lda yozilgan holda saqlanib qoldi (masalan, "O'zbek xalq muzika merosi", 10 jildda rejalashtirilgan) va yaqin kelajakda ular nashr etiladi degan umiddamiz. F.M.Karomatli mumtoz maqom san'atining ashaddiy targ'ibotchisi edi. Yaqingacha bu merosga o'zining badiiy qiymatini yo'qotgan o'tmish qoldig'i deb qaraldi. Sovet mafkurasi hukmronlik qilgan davrda Karomatli bunday g'oyalarni rad etish uchun ko'p ish qildi. Xususan, u Is’hoq Rajabovning "Maqomlar masalasiga doir" (1963) monografiyasining, Yunus Rajabiyning olti jildli "Shashmaqom" (1966-1975)dagi yozuvlari ijrochi muharriri sifatida ishlagan va maqomlar professional og'zaki an'analarning mumtoz namunalari ekanligini ta'kidlagan.
YUNESKO (ICTM, IOV, CIOFF) qoshidagi bir qator musiqa kengashlarining a'zosi sifatida Karomatov ushbu mavzu bo'yicha xalqaro forumlarning tashkilotchisi bo'lgan.
Karomatli faoliyatining yana bir yorqin namunasi. Turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan "Alpomish" eposining (dostonining) musiqiy asoslari haqida yaqin vaqtgacha maxsus tadqiqot mavzusi etib belgilanmas edi. 1999 yilda professor Karomatlining tadqiqotlari "O'zbek dostonlari musiqasi va uning "Alpomish"da namoyon bo'lishi hagida" va "Alpomish" musiqiy asoslari" nashr etildi. Ularda o'zbek musiqashunosligida ilk bor ibtidoiy ma'naviy qadriyatlardan birining ahamiyati ilmiy jihatdan puxta ochib berildi. Mazkur tadqiqotlarning ahamiyati shundaki, ularda ushbu ajoyib eposning musiqiy qismlarini o'zbek va qoraqalpoq versiyalarini to'liq qiyosiy tahlil qilish mumkin.
Folklor ekspeditsiyalarida mehnatsevar olimlar tomonidan to'plangan milliy musiqaning bebaho namunalari bugungi kunda bizning beqiyos ma'naviy boyligimiz bo'lib, buyuk ustozning samarali faoliyati o'zbek musiqasi tadqiqotchilari uchun munosib o'rnak bo'lib xizmat qilmoqda.

Xulosa
Umumiy xulosalar orqali shuni quvonch bilan ayta olamizki, bizning mavjuda folklor namunalarimiz, endilikda yo’qolib ketmaslik ehtimoli juda yuqori ko’rsatgichda. Fayzulla Karomotovdek o’z kasbining mohir ijrochisi, talqinchilari¹ bor albatta, ustozning shogirdlari aynan mana shu sohani kengaytirish, yurtimizning hali o’rganilmagan folklor namunalarini izlash, aynan ana shu namunalarni ijrochilari hayotligida ulardan bu namunalarni yozib olish ishlari bilan shug’ullanishyapti.
Folklor namunalarini yozib olish, bu ish bitdi tayyor degani emas albatta, bu qaytanga ishning endi boshlanganidan dalolat beradi. Aynan mana shu yozib olingan namunalarni musiqiy nazariyotchilar tomonidan asarning shakli, lad xususiyati aniqlanadi, musiqiy tarixchilar tomonidan esa uning aynan yurtimizning qaysi hududlariga tegishli ekanligi va qo’shni xalqlarning qaysi biri bilan umumiyligi borligi tekshiriladi. Bu bilan o’sha hududlar orasida folklore namunasi topilgan hudud o’rtasida nafaqat ijtimoiy siyosiy balki madaniy aloqalar ham yaxshigina rivojlanganligi ayon bo’ladi.
Umumiy qilibolganda har bir namunani chuqurroq o’rganish bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri. Chunki Fayzulla Karomatovdek olimlarimiz biz musiqashunoslar uchun hali ochilmagan tayyor masalalarni oldimizga olib chiqib berishgan. Ayni kelajak musiqashunosligi, folklorshunosligi oldidagi ayni dolzarb masalalardan bir shu hisoblanadi.