O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta

3- Mavzu. O`zbek xalqining etnik shakllanishi.

Etnogenez va uni o`rganish masalalari
Hozirgi kunga kelib, Respublikamizda milliy-ma'naviy qadriyatlarni tiklash va rivojlantirish, milliy mafkura g`oyalarini fuqorolarimiz ongiga yanada chuqurroq singdirish va yanada teran anglatish kuchayib, O`zbekiston xalqlarining o`z o`tmish va kelib chiqishiga qiziqishi ortib bormoqda. Xususan, o`zbek xalqining etnik tarixi, uning xalq sifatida shakillanishi masalalari dolzarb ekanligi yurtboshimiz I.A.Karimovning "Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q" asarida (1998) har tomonlama asoslab berildi. Bu yo`nalishda tarixchilarimiz oldiga yechimi hayotiy zarur bо`lgan vazifalar qo`yildi. Jumladan, yurtboshimizta'kidlaganidek, "Movaraunnahr sarhadlariga uzoq tariximiz davomida ne-ne bosqinchilar kirib kelmagan, ko`p yillar, balki, asrlar davomida yutrimizda ne-ne o`zga sulolalar hukmronlik qilmagan deysiz... Erondan Ahmoniylar, Yunomstondan Aleksandr keldi, Arabistondan Qutayba, Mug`ulistondan Chingizxon keldi, rus istiiochilari keldi. Lekin xalq qoldiku?..., ana shunday har tomonlama mudhish, chetdan qaraganda xalqimiz, uning madaniyati, milliy tafakkuri, urf-odatlari, turmush tarzi, hech bir mubolag`asiz aytish mumkinki, nasl-nasabi yo`q bo`lib ketishi kerak bо`lgan sharoitda baribir, qator yo`qotishlar bilan bo`lsa ham, millatimiz o`zligini saqlab qololdimi, yo yo`qmi? Olimlarimiz ana shu savolga javob bersinlar".

Etnogenez yoki birorta xalqning kelib chiqish tarixi masalalari tarix fanining yutuqlari bilan chambarchas bog`liqligi ko`pchilik tadqiqotchilar tomonidan e'tirof etilgani ma'lum. Ammo, tarix fanining boshqa yo`nalishlariga (arxeologiya, etnografiya, antropoliya va bosh.) nisbatan o`zbek xalqi etnogenezi hamon jiddiy tadqiqotlar talab etadi. Etnogenez etnik tarix masalalari tarixiga nazar tashlaydigan bo`lsak, bu

Ushbu mavzuni tayyoriashda K.SH.Shoniyozovning yangi chop etilgan ma'lumotlaridan foydalanildi. Yo`nalishdagi ayrim kuzatishlarni yunon, xitoy, rim, arab, eroniy va turkiy tillarda yozilgan qadimgi hamda o`rta asr mualliflari va sayyohlari asarlarida uchratish mumkin. Ular o`z asarlarida xalqtarning tashqi qiyofasidagi umumiylik, ba'zi urf-odatiarning yaqinligi va tiliarning o`xshashligini ta'kidlaganlar. Ammo ular bu jarayonlarning asl sabablarini ochib bera olmaganlar. XIX-XX asr boshlarida olib borilganj tadqiqotlar nisbatan samarali bo`lishiga qaramay, bu tadqiqotlar harni xalqlarning etnik kelib chiqishi, madaniyati va tillaridagi o`xshashligi sabablari va mohiyatini to`la ochib bera olmadi.

So`nggi 20-25 yil ichida Respublikamiz hududlarida olib boriigan arxeologik, antropologik va etnograflk tadqiqotlar natijalarini umumlashtirgan antropolog olim T.Q. Xo`jayov har bir xalqning etnogenezini o`rganishda quyidagi tamoyillarga asosiy e'tibor berishni taklif etadi:

1. 
   biror xalqning kelib chiqishi tarixi ko`p qirralik jarayon bo`lib, o`z ichiga-shu xalqning madaniyati va ijtimoiy tuzilniasi, uning biologik xususiyatlari, o`zining jamiyatda tutgan o`rnini tushunish, tili va o`zligin tanishni qamrab oladi;
   
2. 
   etnogenez masalasiga bir tomonlama qarab, uni soddalashtiris bilan chegaralanib qolmasdan, shu xalqning kelib chiqish tarixida ma'lun ahamiyat kasb etgan barcha tarkibiy qismlar ham e'tiborga olinishi shart;
   
3. 
   etnogenez murakkab va uzoq davom etgan jarayon. Binobarin, bir jarayonni bosqichma-bosqich tiklash maqsadga muvofiqdir.
   

Shuningdek, A.A. Asqarov o`zbek xalqi etnogeneziga bag`ishlangan so`nggi yillardagi (2002-y.) ishlaridan birida har bir xalq etnogenezi vl etnik tarixini o`rganishda quyidagi nazariy va ilmiy metodologik tamoyillarga amal qilish talab etilishini ta`kidlaydi:

- birinchidan, etnogenez va etnik tarixni o`rganishda tadqiqotchi birinchi navbatda o`rgananyotgan xalq etnogenezisi qachondan boshlanganligini aniqlab olmog`i kerak. Chunki etnos faqaa kishilik jamiyati taraqqiyotining ma`lum bir bosqichida paydol bo`ladi. Etnogenezning boshlang`ich nuqtasi esa etnosningl qadim zamonlarda yashagan «ajdodlariga» borib taqaladi. Bur jarayon mil avv. II ming yillik oxirlarida yuz berdi.

- Ikkinchidan, etnos bu biologik hosila emas, balki ijtimoiy hodisadir. U kishilik taraqqiyoti ma'lum bir bosqichining hodisasidir. Etnos o`zining shakllanish jarayonida bir xili sabablarga ko`ra uning tarkibiga yangidan-yangi etnik qatlamll qo`shilib boradi. Yer yuzining barcha xalqlari kelib chiqishi va ko'p etnik qatlamlidir. Darhaqiqat, o`zbek xalqi etnogenezining ilk bosqichlaridan, to xalq sifatida shakllanib bo`lguniga qadar uning asosiv tarkibini tashkil etgan mahalliy (avtoxton) so`g`du-xorazmiy va qadimgi turkiyzabon qatlamlardan tashqari o`ziga turli davrda har xil miqdorida mahalliy va tevarak atroflardan kelib qo`shilgan etnik guruhlarni singdirib yubordi

- Uchinchidan har bir xalqning etnik tarixini o`rganish etnik hirlikning shakllanish jarayonini ilk bosqichdan boshlashini, taqozo etadi. Chunki etnik birlikning paydo bo`lish, rivojlanishi va uning etnosga aylanishi juda qadim-qadimgi zamonlardan boshlanib hozirgi kungacha davom etayotgan butun bir tarixiy jarayondir

- To`rtinchidan. har bir xalqning etnik tarixi bilan shug`ullanganda nafaqat etnik birlikning boshlang`ich jarayonini, balk, uning keyingi davrlarini, unga xos muhim etnik belgi va alomatlarni, aniqlab o`rganib borish talab etiladi.

- Beshinchidan, etnogenetik jarayonni o`rganishda masalaga har tomonlama yondoshish, ya'ni etnogenezga aloqador fan yutuqlaridan foydalanish muammo yechimiga obyektiv ilmiylik bag`ishlaydi. Etnogenez muammolarni hal etishda foydalanilayotgan birlamchi manbalarning nusbat, xususiyatini bilish muhimdir. Bu manbalar antropologiya, arxeologiya, etnografiya, yozma yodgorliklar, tilshunoshk, epigrafika va boshqalardir.

Yuqoridagi tamoyillarga to`la rioya qilingan holdagina, ayrim xalq etnogeneziga oid muanunolami ilmiy nuqtai nazardan mukamal va har tomonlama ochib berish imkoniyati paydo bo`lad.. Ammo O`rta Osiyoda xususan O`zbekiston hududlarida qadimgi davrlardan sodir kelayotgan etnik jarayonlarni har tomonlama yoritishdan avval ayn, fanlar sohasida qo`lga kiritilgan yutuqlarni oxiriga yetkazish bilan undan boshqa soha mutaxassislari ham foydalanishi mumkm bo`lgan chiqarish maqsadga muvofiqdir. So`nggi yillardagi arxeologik izlar qadimgi aholining moddiy va ma'naviy madaniyati, uning turmush tarzi, yu-ro`zg`or ashyolari, an'anaviy xo`jaligi va boshqalar haqida muhim ma'lumotlar olish imkonini berdi. Bu jarayon esa yangi antrppologik ma'lumotlar to`plash va ularni tahlil etishga asos bo`ldi.

Etnogenez jarayoni turli xalqlarning ajdodlari tarixidan boshlanadi. O`zbek xalqi ajdodlarining tarixi juda katta tarixiy davrni o`z ichiga oladi. Uzoq tarixiy taraqqiyot yo`lida ajdodlarimiz murakkab etnogenez jarayonlarini boshdan kechirganlar. Bu jarayonlar antropologik qiyofalar qabilalar, xalqlar va elatlarning aralashib ketishi, madaniy an'analarning qo`shilib yangi asosda rivojlanishi bilan uzviy bog`liq bо`lgan.

Tarixiy adabiyotlardan bizga ma'lumki, fanning ko`pgina tarmoqlariga, jumladan, xalqlar haqidagi fanga bundan 2-2,5 ming yil ilgari qadimgi Yunonistonda asos solingan. Shuning uchun ham zamonaviy fanda yunon tilidan olingan so`zlar ko`p uchraydi. Bunday so`zlarni xalqlar haqidagi fanlarda ham uchratish mumkin. Qadimgi yunonlarda "xalq" tushunchasini ifodalovchi bir necha so`zlar bo`lgan. Shulardan biri "demos" bo`lib, bu so`z orqali aholining asosiy qismi tushunilgan (mas. "demokratiya"-"xalq hokimiyati", "demografiya"- "xalqlarni ta'riflash" va boshq.). Shunday so`zlardan yana biri "etnos" bo`lib, aynan tarjimasi "xalq" demakdir. Etnografik tadqiqotlar natijalariga ko`ra, har qanday etnos o`z shakllanishining dastlabki pallasida bir-biri bilan iqtisodiy jihatdan o`zaro bog`liq odamlar jamoasidan iborat bo`ladi.

Ayrim etnoslarni bir-biridan farqlovchi muhim belgilaridan biri bu madaniy xususiyatlardir. Bu xususiyatlarni har bir xalq o`z tarixiy-madaniy rivojlanish jarayonida o`zlashtiradi va avloddan avlodga qoldiradi. Fanda bu jarayon "etnik an'analar" deyiladi. Bunday an'analari har bir xalqning ijtimoiy-iqtisodiy va tabiiy geografik shart-sharoitlari bilan bog`liq bо`lgan u yoki bu tarixiy davrlarda shakllanadi. Etnosni qisqacha qilib, uyushgan til-madaniy jamoasi deyish mumkin. Ilmiy adabiyotlarda "etnik jamoa" degan so`z ham ko`p ishlatiladi. Faqatgina alohida xalqlarni emas, balki ularning kelib chiqishida qarindoshchiligi bо`lgan guruhlarni ham etnik jamoa deb atash mumkin.

Tadqiqotchilarning fikricha, qarindosh-urug`chilik etnik jamoalari asta-sekinlik bilan urug` jamoalariga aylanib boradi. Urug`-birga yashab, hamkorlikda mehnat qilgan qarindoshlar uyushmasi bo`lib, ma'lum xalqlarning etnik shakllanishidagi dastlabki bosqichlardan biri sifatida muhim ahamiyatga ega bo`ldi.