O`zbekiston respublikasi oliy va o'rta

Epidemiologiyasi. Kasallik manbai bo’g'ma bilan og’rigan yoki kasallik 
bakteriyasini tashib yuruvchilar hisoblanadi. Bemor butun kasallik mobaynida 
yuqumli hisoblanadi. Ba'zi hollarda esa kasallikning asosiy belgilari o’tgandan 
keyin ham atrofdagilar uchun xavfli bo'lishi mumkin. Bo’g'ma tayoqchasining 
tashib yurishning toksigen va toksigen bo’lmagan turlari farq qilinadi. Toksigen 
deganda, kasallik paydo qiluvchi turi ko'zda tutiladi. Bo’g'ma tez-tez kasallikka 
chalinib turadigan zaif hamda yuqori nafas yo'llarining surunkali kasalligi bor 
odamlarda ko'proq uchraydi. Bo’g'ma tayoqchalari bemorlar va bakteriya 
tashuvchilarning organizmidan, aksirganda va yo’talganda havo-tomchi yo'li orqali 
sog'lom bolalarga yuqadi. Yuqori nafas yo'llari, burun, tomoq, shilliq pardalari, teri 
kindik, ko'z va jinsiy organlarning shilliq qavatlari bo’g’ma tayoqchalarining 
ko’rish darvozasi hisoblanadi. Ba'zi hollarda kasallik turli ro’zg’or buyumlari va 
o’yinchoqlar orqali kontakt yo'li bilan yuqishi mumkin. Difteriyaga 1 yoshdan to 
10 yoshgacha bo’lgan bolalar ko'proq beriluvchan bo’lsalarda, bu kasallik bilan 
yangi tug'ilgan chaqaloqlar ham og'rishi mumkin. Kasallik o’tgandan keyin 
organizmda barqaror tabiiy immunitet paydo bo'ladi. Kasallik ko'proq kuz-bahor 
oylarida uchraydi. 

---

Klinikasi. Bo’gma kasalligida turli a'zolar zararlanishi mumkin, shuning uchun 
klinik nanzarasi ham qaysi a'zoning ko'proq zararlanganligiga qarab turli namoyon 
bo'lishi mumkin. Bo’g'mani og'iz, burun, halqum, tomoq, ko'z, teri, kindik, 
xiqildoq – burun, tashqi jinsiy a'zolar zararlanadigan turlari farq qilinadi. 
Kasallikning yashirin davri 2-10 kun davom etadi Yosh bolalarda ko'proq tomoq 
bo’g’masi uchraydi. Tomoq difteriyasi yallig’lanish jarayonining tarqalishi va 
zaharlanish belgilariga qarab mahalliy, tarqalgan toksik turlarga bo'linadi. Tomoq 
mahalliy bo’g’masi ancha yengil o'tadigan turi bo'lib, bunda yallig'lanish jarayoni 
mahalliy xususiyatiga ega bo'ladi umumiy zaharlanish alomatlari kuzatilmaydi. 
Bo’g'maning mahalliy (lokalizasiyalangan) turida pardasimon oq karashlar 
tomog’dagi bodomcha bezlardan nariga o’tmaydi. Avval ular quyuq o’rgimchak 
to’ri ko'rinishida bo'ladi, tez orada oqimtir kul rang parda hosil bo'ladi. Parda 
to'qimalariga yopishib olib, ko’chirib olinganda, qonab turadi. Kasallik 
holsizlanish. ishtashaning pasayishi, yutinganda tomoqda og’riq bo'lishi va tana 
haroratining ko’tarilishi bilan boshlanadi. Tomoqning mahalliy 
(lokalizasiyalangan) bo’g'masi pardali orolchali, va kataral turlarga bo'linadi. 
Bo’g'maning pardali turda bodomcha bezlar qizarib shishadi. Oqimtir-kulrang 
parda hosil bo'ladi. Parda to'qimalar bilan mahkam birikkan bo'lib, chegaralari aniq 
bo'ladi. Kasallikning orolchali turida esa parda noaniq chegaraga ega bo'lib, 
bodomcha bezlarda kichik-kichik orolchalar tarzida joylashgan bo'ladi.
Tomoq bo’g’masining kataral turining klinik tashxisi ancha murakkab bo'ladi, 
chunki bunda bodomcha bezlar faqat qizaradi, ularda parda hosil bo'lmaydi. 
Kasallikning bu turida tashxis asosan bakteriologik tekshirishlar natijasida 
aniqlanadi. 
Bo'g'maning bu turlarida yallig’lanish jarayoni mahalliy bo'lib, organizmning 
umumiy zaharlanishi kuchli bo'lmaydi. Tomoqning tarqoq bo’g’masida 
intoksikasiya belgilari yaqqol yuzaga chiqadi, harorat yuqori bo'ladi, karashlar 
zichroq joylashib, butun bodomcha bezlardan tashqari, xalqumning shilliq pardasi 
tanglay ravoqlarini, yumshoq tanglayni, tilchani, yutqin devorlarini qoplaydi. 
Bo'g'maning toksik turi sensibillashgan organizmning giperergik reaksiyasi 
bo'lib, keng mahalliy o'zgarishlar va umumiy intoksikasiya bilan kechadi. 
Kasallikning bu turi bola organizmnining kuchli zaharlanishi haroratning 
balandligi va fibrinli (parda) ning tomoq chegaralaridan chiqib boshqa a'zolarga 
tarqalishi bilan kechadi. Tana harorati 39-40ºº C ga ko'tariladi. Bodomcha bezlar 
va ular atrofidagi to'qimalar shishadi, bolaning rangi oqarib qayta-qayta qusadi, 
holsizlanadi. Tomir urishi tez va zaif bo'ladi, bolani ahvoli og’irlashadi. Shish 
pastga bo'g’in va ko'krak qafasi teri osti yog' qatlamiga hamda yuqoriga lunj va 
qovoqlarga tarqaladi. Shish ustidagi terining rangi odatda o'zgarmaydi. Bolaning 
tovushi bo’g’ iq, burni bilan gapirgandek bo’ladi. Yurak tovushlarining 
jarangdorligi pasayadi, sistolik shovqin paydo bo'ladi. Aksariyat hollarda, buyrak, 
asab tizimining faoliyati buziladi. Bo'yindagi shishning katta-kichikligiga qarab, 
bo’g'maning toksik turining I. II. III darajalari farq qilinadi. Bo’g'maning toksik 
turida og'izdan badbo'y, qo'lamsa hid keladi, nafas harakatlari qiyinlashib, 
shovqinli bo'lib, xirillaydi. Toksik bo’g’maning o’ta og’ir o'tadigan turi 
gipertoksik, gangrenoz, gemorragik turidir. Gipertoksik bo’g’ma mahalliy 

---

o'zgarishlardan tashqari markaziy asab tizimining va yurak qon tomir a'zolari 
faoliyatining izdan chiqishi bilan kechadi va yashin tezligida bir necha kun ichida 
bemorning halok bo'lishi bilan tugaydi. Kasallikning gangrenoz formasi og’iz va 
yutqin to'qimalarining chirib parchalanib ketishi bilan kechadi. Gemorragik 
bo’g'ma burundan milklardan, me'da-ichaklardan qon ketishi badanida gemorragik 
toshmalar hosil bo'lishi kuzatiladi. 
Hiqildoq bo’g’masi yoki chin bo’g'ma yuqori nafas yo'llarining torayishiga va 
nafasning qiyinlashuviga olib keladi Hiqildoq bo’g’masi yallig'lanish jarayonning 
tarqalishiga qarab
1) mahalliy, 2) tarqalgan, 3) toksik turlarga bo'linadi. Kasallikning mahalliy turida 
faqatgina Hiqildoq, tarqalgan turida hiqildoq va traxeya,  toksik turida hiqildoq 
traxeya va bronxlar zararlanadi. 
Hiqildoq bo’g'masi kechishiga qarab bir necha bosqichda bo'ladi. Odatda 
kasallik yuqori harorat dag'al yo'tal va tovushning qisman xirillashi bilan 
boshlanadi. Bu davrda nafas olish uncha qiyinlashmaydi. Bu bosqich kataral 
bosqich deb yuritiladi va 2-3 kundan 7-8 kungacha davom etadi.
Ikkinchi bosqich- stenotik bosqich bo'lib bunda nafas yo'llari torayadi,
yo'tal it hurgandagiga o'xshash cho’ziqroq, qo'pol bo'ladi, bolaning tovushi 
yo'qoladi, shovqinli nafas oladi, lab-burun uch burchagi ko'karadi, nafas olish 
qiyinlashadi, hansiraydi, bola bezovtalanadi. Nafas olish jarayonida ko'krak 
qafasining muskullari ishtirok eta boshlaydi. Bolaga o'z vaqtida yordam 
ko'rsatilmasa asfiksiya bosqichiga o'tadi. Bu davrda bola hushidan ketadi, 
talvasaga tushadi, organizmida kislorod yetishmasligi oqibatida bola halok bo'ladi.