O`zbekiston Respublikasi prezidenti I. A. Karimov

1-jadval

O’zbekiston Respublikast mashinasozlik majmuida mahsulot ishlab chiqarish dinamikasi

	1940y.	1950y.	1960y.	1970y.	1980y.	1990y.	2012 у.
Traktorlar, ming dona	-	-	-	21.1	24.2	23.3	-
Paxta terish mashinalari, ming dona	5 dona	4.6	3.2	5.9	9.1	5.3	-
Kul’tvatorlar, ming dona	1.9	7.8	10.0	20.1	19.3	14.8	-
Eksvatorlar, dona	-	134	700	1025	1505	900	39
Traktor tirgagichlari, ming dona	-	-	-	38.5	37.1	36.6	172
To’quv dastgohlari, dona	-	870	419	811	1704	1539	-
Elektr ko’prik kranlari, dona	-	199	670	871	1387	1412	-
Liftlar, dona	-		-	250	6240	7012	124

Qishloqxo’jalikmashinasozligidaayniqsapaxtachilikmajmuigakiruvchimashinasozliktarmoqlariyuqoridarajadarivojlangan.Paxtachilikdaishlatiladiganmashinalarningko’pchiligiO’zbekistondaishlabchiqarilayotganligisababliuningmashinasozlikkorxonalariHamdo’stlikningbarchapaxtakormamlakatlarinixima-xilmashinalarbilanta’minlabturadi.Qishloqxo’jalikmashi-nasozligikorxonalario’tasidamahsulotlarishlabchiqarishbo’yichaixtisolashishhamyaxshitaraqqiyetgan.

Respublikaqishloqxo’jalikmashinasozligikorxonalarningdeyarlihammasikeyingyillardaqaytaqurilmoqda, yangiuskunalar, zamonaviytexnologikvosita-larbilanta’minlanmoqda.

BusohadaRespublikaqishloqxo’jalikmashinasozliginingboshkorxonasi – Toshkentqishloqxo’jalikmashinasozligizavodidaerishilganyutuqlarxarak-terlidir.Bu zavoddda kengaytirish va qayta qurishning birinchi navbati asosan tugallandi. Bu yerda ishlab chiqarilayotgan “O’zbekiston” markali paxta terish mashinalari sovet va chet el muttaxasislari tamonidan yaxshi baholandi. Zavod ingichka tolali paxta terishga mo’ljallangan mashinalar ham ishlab chiqarila boshlandi. Sirdayo va Chirchiq shaharlarida bu zavodning filiallari qurilgan. Keyingi yillarda tashkil qilinib, barcha qishloq xo’jalik mashinasozlik korxonalarini o’z ichiga olgan <>ilmiy ishlab chiqarish sanoat birlashmasi O’zbekiston mashinasozlik sanoati mahsulotining 50 % ini ishlab bermoqda. Birlashma paxtachilik uchun zarur mashinalarni ishlab chiqarishni rejalashtirishda tarmoq va hududiy pirinsiplarni qo’shib olib boradiki, bu narsa mashinalarni loyihalashtirishdan tortib ularni ishlab chiqarishni joriy etishgacha bo’lgan barcha ishlarni tashkil qilish imkonini beradi.[6]

Mashinasozlikning paxtachilik majmui tarkibiga kiruvchi yana bir yo’nalishi irigatsiya-melioratsiya mashinasozligidir. Yangi yerlarning o’zlashtirilishi, kanal-lar, suv omborlarni qurilishi bunday mashinalarga talab oshib borilishiga sabab bo’lmoqda.Respublikamizda irigatsiya mashinasozligining eng yirik markazi Andijondir. Bu erda irrigatsiya-melioratsiya mashinalari Andijon irrigatsiya mashi-nasozligi va Andijon mashinasozlik zavodlarida ishlab chiqarilmoqda. Ammo Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan irrigatsiya mashinalari mahalliy talablarni to’la qondira olmaydi.

Paxtachilik majmui bilan bog’liq mashinasozlikning uchinchi yo’nalishi to’qimachilik mashinalari va paxta tozalash sanoati uchun texnologik uskunalar ishlab chiqarishdir. Mashinasozlikning bu yo’nalishi ancha taraqqiy etgan.Paxta tozalash sanoati uchun zarur uskunalar ishlab chiqaruvchi Toshkent mashinasozlik, Andijondagi “Kommunar”, Samarqand paxtachilik mashinasozligi, Olmos (Namangan viloyati)paxta tozalash uskunalari uchun qismlar ishlab chiqaruvchi zavodlari va bu soha bo’yicha davlat kostruktorlik ilmiy ishlab chiqarish muassasalari ishlab chiqarish birlashmasiga uyushgan. Birlashma Hamdo’stlik mamlakatlaridagi paxta tozalash zavodlarini uskunalar bilan ta’minlaydi.To’qimachilik sanoati uchun mashinalar ishlab chiqaruvchi korxonalar ham O’zbekiston to’qimachilik mashinasozligi birlashmasini tashkil qilgan. Bu korxonalar to’qimachilik mashinalarni lohiyalaydi, ishlab chiqaradi va istemolchilarga etkazib beradi.

O’zbekiston to’qimachilik sanoatining bundan keyin ham tez rivojlanishi munosibati bilan mashinasozlikning bu yo’nalishini hozirgi zamon ilg’or texnologiyasi asosida yanada rivojlantirish zaruriyati sezilmoqda. Jumladan, kelajakda Namangan, Buxoro, Qashqadaryo, Sirdayo viloyatlarda to’qimachilik mashinasozligi bilan bog’liq korxonalar qurish, Qo’qon zavodining ixtisosini bir oz o’zgartirib, unda ipak yiguruv mashinalari ishlab chiqarishni tashkil etish ko’zda tutiladi.

Umuman, mashinasozlik bu yo’nalishining asosiy vazifasi to’qimachilik va paxta tozalash sanoati uchun mashina hamda uskunalar ishlab chiqarish hajmini va ayniqsa sifatini oshira boorish, ularning ishlab chiqarish samaradorligini yaxshilashdir.

O’zbekiston mashinasozligining yana bir muhim tarmog’i elektrotexnika sanatidir. Bu tarmoq Vatan urushi yillarida vujudga kelib, respublika mashi-nasozligining muhim tarmoqlaridan biriga aylandi.Bu tarmoqni respublikamiz mashinasozlikdagi salmog’i (20 %) ancha katta. Bu tarmoq korxonalari transfor-matorlar, elektr stantsiyalar va podstantsiyalar uchun shchit, panellar, zamonaviy murakkab kabellar, elektr asbob-uskunalari, umuman 200 turdagi mahsulotlar ishlab chiqaradi. Bu mahsulotlarning ayrim turlarini MDH da etakchi o’rinni egallaydi, ular chet mamlakatlarga ham chiqarilladi.

Elektrotexnika mashinasozlikning yirik korxonalari Toshkent elektrotexnika va kabel zavodlari, Chirchiq va Namangan transformator zavodlari, Andijon “Elektr apparat” va “Elektr dvigatel”, Qo’qon elektr mashinasozligi zavodlari va boshqalardir.

Respublika elektrotexnika mashinasozligi korxonalari ikkita ishlab chiqa-rish-texnika birlashmasi tarkibiga kiradi.O’zbekistonda elektrotexnika sanoati kelajakda bundan ham tez rivoj topadi. U sanoatning sermehnat mehnat tarmog’i bo’lganligidan respublikamiz sharoitida ham iqtisodiy, ham ijtimoiy ahamiyat kasb etadi.

Mashinasozlik tarmoqlari orasida eng yosh va hozircha kam taraqqiy etgan asbobsozlik katta istiqbollarga ega. Gap shundaki, bu tarmoq ko’p mehnat resurslarni jalb qiladi hamda respublikaning asosiy ixtisos sohasi bo’lgan paxtachilik majmui tarkibida rivojlantrilladi. Chunki hozircha O’zbekistonning paxta, ipak va kanopni qayta ishlash korxonalari, shuningdek to’qimachilik korxonalari texnologik jarayonlarni tashkil qilish, xom ashyo va mahsulot sifatini aniqlash uchun mo’ljallangan aspoblar bilan etarli ta’minlangan. Mavjud “Paxtachilik asboblari” zavodi asosan paxta tozalash zavodlari uchun, paxta navini va tolasi sifatini aniqlash uchun asboblar ishlab chiqaradi.

O’zbekistonda instrumental asboblar ishlab chiqarish ham tashkil etilgan.Bu yo’nalish mahsulotlari ham hamdo’stlikning ko’pgina rayonlarga jo’natiladi. Bu yo’nalishdagi yirik korxonalari Toshkent instrumental va abraziv zavodlaridir.

Respublikada og’ir mashinasozlik sanoatiga mansub bir qator korxonalar mavjud. Toshkentdagi “Ko’targich”, “Kompressor”, Chirchiqdagi O’zbekiston kimyo ma

shinasozligi, Namangandagi mashinasozlik zavodlari kimyo va neftni qayta ishlash sanoatlari uchun mashina va uskunalar ishlab chiqaradi. Shuningdek , Toskent eskvator, teplovoz tuzatish zavodi, avtomobil tuzatish zavodlari, Samarqand liftsozlik, xolodil’nik, Toshkent va Farg’ona gaz aparatlari zavodlari va boshqa mashinasozlik hamda metalsozllik korxonalari ham ishlab turibdi.

O’zbekistonda keyingi yillarda mazkur majmuning ilmiy-texnika taraqqiyoti hosilasi bo’lgan aniq va murakkab mashinasozligi sohasi tobora rivojlanmoqda. Muhimi shundaki, bu yo’nalish istiqbolihamdir.Toshkentdagi elektrotexnika, “Mikond”, “Zenid” zavodlari murakkab elektrotexnika, elektroni-ka, telemexanika, vositalari ishlab chiqaradi.So’ngi yillarda ishga tushirilgan “Algoritm” birlashmasi eng takominlashgan elektron-hisoblash majmualari ishlab chiqarmoqda.[13]

Mashinasozlik tarmoqlarining bundan keying taraqqiyoti asosan xorijiy mamlakatlar hamkorligida va ilg’or ishlab chiqarish texnologiyasi asosida olib boriladi. Hozirdayoq shu yo’l bilan qurilgan ayrim korxonalar, jumladan, Toshkentdagi birmarta ishlatiladigan shiprislar (Ispaniya hamkorligida), o’quv kompyuterlari (Bolgariya hamkorligida ), telivizior va vidiomagnitofon (Xitoy va Janubiy Koreya hamkorlikda) va boshqalar mahsulot berila boshladi (2-jadval).

2- jadval

Respublika mashinasozligida yangi mahsulotlar ishlab chiqarilisining o’sishi

	2008 y	2009 y	2010 y	2011 y
Avtomobil va Avtobuslar (1000 d )	198,5	208,4	221,6	225,4
Traktor ( dona )	2537	2955	2807	1981
Qo’rg’oshinliavtomobilakkumulyatorlari ( 1000 d )	550	188,2	411	466,6
Quvvatli transformatorlar ( 1000 d )	1901,5	1593,3	1879,3	3453,1

II-BOB.O’zbekiston sanoat tarmog’i orasida mashinasozlik majmuasining tutgan o’rni.

2.1 O’zbekistonmashinasozlikmajmuitarmoqlariningrivojlanishgata’siretuvchiomillarvauninghududiyjoylashuvxususiyatlari.

Mustaqilrespublikamizningmustaqilliginisaqlashdavamustaxkam-lashdamashinasozliksanoatinirivojlantirishningahamiyatibeqiyosdir. Uningahamiyatishubilanbelgilanadi-ki, mashinasozlikxalqxo`jaliginingbarchatarmoqlaridamehnatniyengillashtirish, mehnatunumdorliginioshirish, ishlabchiqarishjarayoninimehanizatsiyalashtirishvaavtomatlashtirish, samaradorliginiko’rsatishgaxizmatqiladi (2-chizma). Shuninguchunhammamlakatlarvarayonlariqtisodiyotining, umumanxalqxo`jaliginingtaraqqiyotdarajasimashinasozlikningrivojlanishdarajasigaqarabbelgilanadi.Agardunyomashinasozliksanoatiishlabchiqarishganazartashlaydiganbo`lsakbungaaminbo`lamiz.1999 yili butun dunyo sanoat ishlab chiqarishining 36-38%i mashinasozlik sanoati tarmoqlari hissasiga to`g`ri kelgan.[6]

AQSHda 1999 yili ishlab chiqarilgan mashinasozlik mahsuloti butun qayta ishlovchi sanoatning 36%ini tashkil etgan, eksportning esa 48%i mashinasozlik mahsulotlariga xizmat qiladi.Yaponiyada esa qayta ishlovchi sanoatning 37%i, eksportning esa 64%i mashinasozlik mahsulotlariga to`g`ri kelgan.

Yuqoridagimisollardanmamlakatlariqtisodiyotiniqaydarajadarivojlanganliginio`shamamlakatlardagimashinasozliksanoatiningrivojlanganligidarajasigaqarabbilbolishimizmumkin2005 yildaO`zbekistondabutunsanoatishlabchiqarishning 13,8%imashinasozlikhissasigato`g`rikeldi. Umuman O`zbekistonda ko`p tarmoqli mashinasozlik kompleksi shakllangandir. Uning tarkibida 300 dan ortiq korxonalar bo`lib, ulardan 70 tasi yirik mashinasozlik zavodlaridir. Butun sanoatda band bo`lganlarning 30% dan ortiqrogi mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoatiga to`g`ri keladi. Faqat mashinasozlik tarmoqlariga esa butun sanoat tarmoqlarida band bo`lganlarning 17,4%i to`g`ri keladi.

Mashinasozlik majmuasi tarmoqlari (2-chizma)

Respublikaning zamonaviy mashinasozlik sanoati ma`lum ilmiy-tehnik quvvatlar bilan ifodalanadi. Hozirgi vaqtda 14 ta davlat konstruktorlik valoyixa-lash-tehnologik byurolarida paxtachilik va paxta tozalash sanoati, bog`dorchilik, pillachilik, irrigatsiya va xalq xo`jaligining boshqa tarmoqlarini mehanizat-siyalashtirish uchun yangi mashinalar, asboblar, apparatlar ishlab chiqarish ustida ish olib borilmoqda. Yana shu narsani ta`kidlash joizki mashinasozlikni rivojlanishi O`zbekiston uchun kattaijtimoiyahamiyatgahamega. 

Ma`lumki aksariyat mashinasozlik tarmoqlari juda sermehnat bo`lib, O`zbekiston singari mehnat resurslari tez ko`payib borayotgan davlatlarda aholini band bo`lishida muhim o`rin tutadi. Ayniqsa radiotehnika mahsulotlari ishlab chiqarish, kompyuterlar, televizorlar ishlab chiqarish, elektron hisoblash mashinalari va boshqalar shular jumlasidandir (2-rasm).Mashinasozlik mamlakat iqtisodiyotining ustuvor majmuasi hisoblanadi.Chunki iqtisodi-yotning hech bir tarmog’i mashinalar bilan ta’minlanmay turib rivojlanmaydi.

O’zbekistonmashinasozligi

Mashinasozlik korxonalarining joylashishiga quyidagilar ta’sir korsatadi.

Malakali kadrlar mavjudligi

2

Iste’molchi



1



Ilmiy yoki aniq mashinasozligi

Sanoat tarmoqlari, qishloq xo’jaligi mashinasozligi uchun asboblar

OMILLAR



3

Xom ashyo (metallurgiya korxonalari mavjudligi)



4

Transport magistrallari mavjudligi



Ko’p metall talab etilladigan mashinasozligi



Hamma tarmoqlari bo’yicha

Mashinasozlik sanoati tarmoqlarini joylashish xususiyatlari. Mashinasozlik sanoati korxonalari ko`p mehnat, ko`p material, ko`p elektr energiya, ko`p fond talab qiluvchi xususiyatlariga ko`ra joylashadi. Undan tashqari O`zbekistonda mashinasozlik sanoatining rivojlanishi, joylanishi, tarkibining o`zgarishida urush davri va urushdan keyingi davr o`ziga hos bir bosqich bo`lib qoldi.

Chunki II jaxon urushi davrida mamlakatimiz mashinasozligining rivojlanish sur`atlari va darajasi hamda ixtisosi butunlay o`zgaradi.Urush yillarida sobiq Ittifoqning g`arbiy rayonlaridagi qator mashinasozlik zavodlari evakuatsiya qilinib O`zbekiston hududida joylashtirildi. Keltirilgan zavodlar asosan yuqori malakali mehnat resurslari to`plangan va boshqa xil sanoat tarmoqlari joylashgan yirik shaharlarga joylashtirildi.[7]

Ular asosan Toshkent, Samarqand, Andijon, Buxoro va boshqa shunga o`xshash keltirilgan korxonalarni tezlik bilan ko`rib, ishga tushirib yuborish uchun qulay imkoniyatlarga ega bo`lgan shaharlarlarda to`plandi.Urush tugagach, evakuatsiya qilingan korxonalarning ayrimlari qaytadan ko`chirib ketildi, ishlab chiqarilgan mahsulotlarning assortimenti o`zgardi, shunga qaramay, bu davrda mashinasozlikda ro`y bergan o`zgarishlar tarmoqning urushdan keyingi taraqqiyotga o`z ijobiy ta`sirini ko`rsatdi.

Urushdan keyingi davrlarda O`zbekiston mashinasozligi ko`p tarmoqli sohaga aylandi. Uning taraqqiyoti tehnik darajasining yuqori ko`tarilishi, mehnat unumdorligining oshishi, konsentratsiya va ixtisoslashuvni chuqurlashuvi yo`lidan bordi.

Shunday qilib, yuqoridagi omillardan kelib chiqqan holda respublika mashinasozlik tarmoqlarini joylashishi xususiyatlariga ko`ra bir-biridan farq qiluvchi 5 guruhga bo`lamiz :

Birinchiguruhganisbatankammehnat, elektroenergiya, fondtalabqiluvchi, ayniqsako`pmaterialtalabqiluvchimashinasozliktarmoqlarikiradi. Ularga tog`-ruda, tog`-shaxta mashinasozligi, transport, hamda ayrim elektrotehnika sanoati tarmoqlari kiradi. Bu sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarilgan mahsulotlar nisbatan kasb tanlanishi va tehnik darajasining nisbatan yuqori emasligi bilan ifodalanadi.

Ikkinchi guruh tarmoqlariga yetarli darajada ko`p metall va elektr-energiya talab qiluvchi va kam miqdorda fond talab qiluvchi tarmoqlar kiradi. Bularga ko`tarma-transport mashinasozligi, ayrim tog`-ruda va tog`-shaxta mashinasozlik tarmoqlari va boshqalar kiradi. Bu tarmoqlarning joylashishida boshqa omillar bilan bir qatorda metallurgiya bazalariga (xom-ashyo) yaqin bo`lishi hamda iste`molchilarga yaqin joylashishi omillari katta ahamiyatga egadir. O`zbekiston sharoitida bunday korxonalarni joylashtirishda o`zining metallurgiya bazasi yetarli emasligi sababli asosan iste`molchilarni hisobga olib joylashtirilgan.

Uchinchi guruh tarmoqlariga o`rtacha yoki yuqori mehnat va elektroener-giyasi talab qiluvchi, hamda o`rtacha fond va ko`p material talab qiluvchi mahsu-lotlarishlab chiqarish kiradi. Bu korxonlar kimyo sanoati uchun, qishloq-xo`jaligi va yo`l qurilishi uchun jixozlar ishlab chiqaruvchi mashinasozliklar kiradi. Bu tarmoqlar asosan iste`mol rayonlarida to`plangandir.

To`rtinchi guruh tarmoqlariga avtomobil sanoati, transportsozlik, stanoksozlik sanoatlari, hamda yengil va oziq-ovqat sanoat uchun uskunalar ishlab chiqarish kiradi. Bu tarmoqlar o`rtacha mehnat, fond talab qilish, kam va o`rtacha elektr-energiya talabligi hamda kam material talabligi bilan ajralib turadi. Bunday korxonalarni respublikamiz sharoitida o`rta va kichik shaharlarda, mashinasozlik sanoatining boshqa tarmoqlari va malakali kadrlar to`plangan markazlarda joylashtirish maqsadga muvofiqdir. Qolaversa energiya bilan yuqori darajada ta`minlanganligi bu tarmoqlarni joylashtirishda yetarli darajada ro`l o`ynaydi.

Beshinchi guruh mashinasozlik sanoati tarmoqlariga ko`p mehnat talab qiluvchi yoki nisbatan kam material hamda ko`p elektr energiya talab qiluvchi tarmoqlar kiradi. Bularga asbobsozlik, radiotehnika, hamda elektrotehnika sanoa-tining ayrim tarmoqlarini, kompyuterlar ishlab chiqarish vaboshqalarni misol keltirishimiz mumkin.Bu belgilar ushbu tarmoqlar korxonalarini yuqori malakali kadrlar tayyorlanadigan va to`plangan, yuqori tehnika madaniyatiga yerishilgan, ilmiy-tajriba va ilmiy-tadqiqot institutlari joylashgan rayonlarda joylashtirish maqsadga muvofiq ekanligini ko`rsatadi.Sanab o`tilgan guruhlar mashinasozlik korxonalarini hududiy tashkil etishni baholashda ishlab chiqarishni tashkil etishning tarkib topgan shakllari ham katta ahamiyatga ega.

Taxlillardan shu narsa ma`lumki traktorsozlik, qishloq xo`jalik mashinasozligi, to`qimachilik mashinasozligi, kimyo mashinasozligi tarmoqlari tayyorlov, qayta ishlov va yigiruv sehlari mavjud bo`lgan tulik siklli universal-kompleks korxonalarda ishlab chiqariladi.Ishlab chiqarishni tashkil qilishning bunday shakli yirik mashinasozlik markazlari doirasi chegaralangan, yuqori malakali kadrlar yetarli bo`lmagan rayonlarda yahshi samara beradi. Lekin hozirgi vaqtda ishlab chiqarishni bunday tashkil qilish shukunning talablariga javob bera olmayapti.Shu munosabat bilan yirik mashinasozlik korxonalarining filiallarini tashkil qilish va ularni kichik shaharlarda, rayon markazlarida, shahar tipidagi posyolkalarda va yirik qishloqlarda joylashtirish eng oqilona yo`llardan biri hisoblanadi (2-rasm).

Bunday sharoitda mashinasozlik korxonalari ayrim detallar ishlab chiqarishga yoki mahsulotlarning ayrim qismlarini ishlab chiqarishga va hokazolarga ixtisoslashadilar. Masalan, Asaka shahrida Janubiy Koreyaning DEU firmasi bilan hamkorlikda qurilgan avtomobil ishlab chiqaruvchi korxonani misol keltirishimiz mumkin. Bu zavodning o`zida avtomobilning barcha qismlarini ishlab chiqarish mumkin emas, avtomobilning ayrim detallari va qismlarini O`zbekistondagi ko`pgina mashinasozlik zavodlari yetqazib beradi va bosh korxonada yig`ib tayyor mahsulot holida ishlab chiqarilmoqda.Mashinasozlik tarmoqlarining hududiy joylashishi. Respublikamiz iqtisodiy rayonlarini mashinasozlik sanoati korxonalari bilan ta`minlanganligi, rivojlanish darajasi, joylashish xususiyatlariga ko`ra 3 guruhga bo`lamiz.

Birinchi guruhga Toshkent iqtisodiy rayoni kiradi. Bu iqtisodiy rayon mashinasozlik sanoatining yuqori darajada rivojlanganligi va ko`p tarmoqliligi bilan xarakterlanadi. Bu yerda mashinasozlik sanoatining 20 dan ortiq tarmog`i to`plangan bo`lib, ularda butun respublikada ishlab chiqarilgan mashinasozlik mahsulotining 82%i ishlab chiqariladi. Qolaversa mashinasozlikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotning 68%i ixtisoslashgan mashinasozlik tarmoqlari hissasiga to`g`ri keladi. Bu iqtisodiy rayonda mashinasozlik sanoatini rivojlantirish uchun ilmiy-tadqiqot va ilmiy-tehnik baza yetarli bo`lishi bilan bir qatorda, yuqori malakali kadrlar ham to`plangandir. Asosiy mashinasozlik korxonalari ko`p mehnat talabliligi hamda yetarli darajada yuqori madaniyatli ishlab chiqarishlilik bilan xarakterlanadi. Toshkent iqtisodiy rayonini chegaralovchi asosiy omil atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan oqilona foydalanish omilidir. Xususan bu narsani Toshkentda sanoat korxonalari qurilishini izchillik bilan tartibga solib turilishi bilan tushuntirish mumkin.

Shu nuqtai nazardan shahardagi mavjud korxonalarning o`z ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish va mahsulot ishlab chiqarishni ekstensiv omillar hisobiga oshirish chegaralangandir. Shuning uchun Toshkent iqtisodiy rayonida joylashgan yirik korxonalarning oldidagi asosiy vazifalardan biri shu korxonaning sexlari va filiallarini ayrim rayonlarda va kichik shaharlarda joylashtirishdan iborat.Hozircha Toshkentda mashinasozlik ishlab chiqarishi yuqori darajada konsentratsiyalashgan bo`lib, bular hissasiga mashinasozlik mahsulotining 70% dan ortiqrog’i to’g’ri keladi. Bu o`z navbatida respublika hududidagi tengsizlikni chuqurlashtiradi va shu bilan birga barcha ushbu regionda mashinasozlik tarmoqlarini rivojlantirish sur`ati va mashtabi bilan bog`liq holdagi qator muammolarni keltirib chiqaradi.

Ikkinchi guruhga Farg`ona, Samarqand, Qashqadaryo iqtisodiy rayonlari kiradi. Bularga respublika mashinasozlik ishlab chiqarishning 5% dan 12% gacha bo`lgan qismi to`g`ri keladi. Bu guruhda eng rivojlangan mashinasozlik tarmoqlari ko`tarma transport mashinasozligi, elektrotehnika sanoati, yengil va oziq-ovqat sanoati uchun mashinalar ishlab chiqarish hisoblanadi.

Bu tarmoqlar hissasiga umumrespublika mahsulot ishlab chiqarishning 20%i to`g`ri keladi. Ammo bu rayonlarda ixtisoslashgan tarmoqlarning hammasi umumrespublika mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqarishning atiga 1% ni tashkil etadi.Bu guruhga kiruvchi iqtisodiy rayonlarda mashinasozlik sanoatini rivojlanish xususiyatlarini baholar ekanmiz ular orasidagi muhim farqlarni ko`ramiz. Agar Farg`ona iqtisodiy rayoni uchun kelajakda mavjud mashinasozlik korxonalarida ishlab chiqarishni intensivlashtirish, ixtisosligini chuqurlashtirish asosiy yo`l bo`lsa, Samarqand, Qashqadaryo iqtisodiy rayonlari uchun esa yangi mashinasozlik tarmoqlarini shakllantirish, tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Xususan Qashqadaryoda hozirgi vaqtda elektrotehnika sanoati nixoyatda kuchsiz rivojlangan. Samarqand viloyatida yetarli ixtisoslashgan mashinasozlik tarmoqlari ko`tarma transport va asbobsozlik hisoblanadi, dastgoxsozlik asbobsozlik, yo`l qurilish mashinasozligi, elektrotehnika esa deyarli rivojlanmagan.

Bu yerda mashinasozlik korxonalarini joylash-tirishning eng muhim xal qiluvchi omili mehnat resurslari bilan ta`minlanganlik va aholi zichligi. Bu rayonlarda ko`p mehnat talab qiluvchi mashinasozlik tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirish nafaqat iqtisodiy balki juda katta ijtimoiy ahamiyatga ega.

Uchinchi guruhga Buxoro-Navoiy, Quyi Amudaryo va Surxondaryo iqtisodiy rayonlari kiradi. Ularning xarakterli xususiyati shundaki, ularda mashinasozlik tarmoqlari nixoyatda kuchsiz rivojlangan, respublika mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqarish xajmining 0,1-0,5% ini ishlab chiqaradi.Bu yerda kimyo va neftkimyo mashinasozligi, dastgoxsozlik, traktorsozlik va qishloq xo`jalik mashinasozligi kabi tarmoqlarni ajratishimiz mumkin.

Bu guruh iqtisodiy rayonlar o`zlaridagi mavjud o`rta va kichik shaharlar hamda mehnat resurslari rezervlari hisobiga mashinasozlik tarmoqlarini tezlikbilan rivojlantirish mumkin.Hozirgi vaqtgacha respublikamizda dehqonchilik sanoat majmuini rivojlantirish mashinasozlik tarmoqlarini rivojlantirishga, uning tarmoqlarini shakllantirishiga bevosita ta`sir etib keladi, kelajakda ham bu holat o`z kuchini saqlab koladi.

O`zbekistonda mashinasozlik tarmoqlarini hududiy joylashishi shakllanishi va rivojlanishida 1975-1999 yillarda ma`lum o`zgarishlar bo`ldiki, buni avval mashinasozlik korxonalari bo`lmagan viloyatlarda mashinasozlik tarmoqlarini shakllanishida qurishimiz mumkin. Xususan, Qoraqalpog`iston respublikasida, Qashqadaryo, Navoiy, Surxondaryo, Xorazm viloyatlarida qator mashinasozlik tarmoqlari vujudga keltirildi. Agar 1975 yilda bu viloyatlarda mashinasozlik tarmoqlari bo`lmagan bo`lsa 1999 yilda mos ravishda 0,05%, 0,5%, 0,2% va 0,1%larni tashkil etadi.

Mashinasozlik sanoatini hududiy tashkil etish va uning samaradorligini oshirish xalq xo`jaligining ushbu tarmoq mahsulotlariga bo`lgan talabini qondirishning eng muhim yo`llaridan biridir. Shu munosabat bilan hozirgi vaqtda mashinasozlik sanoati oldidagi eng muhim vazifalardan biri Samarqand, Qashqadaryo, Buxoro-Navoiy, Quyi Amudaryo, Surxondaryo iqtisodiy rayonlarida yangi mashinasozlik tarmoqlarini shakllantirish va takomillashtirish hamda chorvachilik, vinochilik, bog`dorchilik, sabzavotchilik uchun mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqarishdan iborat. Bu ishlarni amalga oshirish sanab o`tilgan iqtisodiy rayonlarda mehnat resurslaridan oqilona foydalanish hamda maxalliy aholidan malakali mehnat resurslarini shakllantirish muammolarini hal qilar edi.

Bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida mashinasozlik sanoatini rivojlantirish muammolari va istiqbollari. O`zbekistonning mustaqilligi sharoitida qolaversa bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida xalq xo`jaligining barcha jabxalarida vujudga kelgani singari mashinasozlik sanoati soxasida ham ma`lum imkoniyatlar yuzaga kelishi bilan bir qatorda bir qancha muammolar ham vujudga kelmoqda. Sobiq Ittifoq davrida respublikamizda tashkil etilgan qator mashinasozlik zavodlari sobiq “qardosh” respublikalardagi zavod va korxonalar bilan chambarchas bog`langan edi. Zavodlarimiz uchun zarur bo`lgan xom ashyo resurslari asosan o`sha respublikalardagi zavodlardan yoki xom ashyo bazalaridan keltirilar edi.
Sobiq Ittifoqning tarqab ketishi, respublikalararo iqtisodiy aloqalarning keskin ravishda uzilib qolishi natijasida respublikamizdagi ayrim mashinasozlik zavodlarida ahvol tang holatga kelib qoldi. Masalan, Andijon shahridagi “Nitron”, “Elapparat”, “Kommunar”, Asaka shahridagi “Lampa” ishlab chiqarish zavodi, Marhamatdagi “Elektroapparat” zavodi va hokazolar.

Bu korxonalarda ishlab chiqarish 50% atrofida qisqargan, ayrimlari deyarli yopilish arafasida turibdi.Undan tashqari O`zbekiston mashinasozligida hozirgi davrda ham sobiq SSSR doirasidagi barcha qondiruvchi tarmoqlar salmoqli qismini tashkil etadi. O`zbekiston hozirgi vaqtda paxtachilik uchun mashinalar ishlab chiqaradigan va shu tarmoqni mashina va asbob uskunalar bilan ta`minlaydilan respublika bo`lib qolmoqda. Mashinasozlik kompleksida ishlab chiqarilgan tovar mahsulotlarining 1/5 qismi traktorsozlik va qishloq xo`jalik mashinasozligi hissasiga to`g`ri keladi, hamda barcha ishlovchilarning 18 % i shu sohada mehnat qiladi.

Tarmoqda mahsulot ishlab chiqarish xajmi 1996 yilda 1980 yilga nisbatan 28 % ga o`sgan edi. Bundan keyin ham bu o`sish davom etadi.Bu borada AQSHning “Keys” kompaniyasi bilan hamkorlik qilish yaxshi samara bermoqda.

Respublikamiz mashinasozlik korxonalarining ish faoliyatini, uning mashina, asbob uskunalar bilan ta`minlash darajasini tahlil qilish natijasida shunday ahvol ko`zga tashlanadiki, keyingi 10 yil ichida, ya`ni 1988-1998 yillar davomida asosiy ishlab chiqarish fondlari 2,1 barobar ko`paygan. Bu bir tomondan yomon emas. Ammo asosiy fondlarning juda ko`p qismi jismoniy va ma`naviy jihatlardan eskirgan, chidamliligi va ishonchliligi jihatidang fan-tehnika taraqqiyotining hozirgi zamon talablariga javob bera olmaydi. Tarmoq ixtiyoridagi ishlab chiqarish, moddiy va mehnat resurslarining xaddan tashqari oshiqligi, ulardan samarali foydalanishdagi kamchiliklar va hal qilinishi kerak bo`lgan muammolarning juda ko`pligi o`rtasida ziddiyatlar borligi ko`zga tashlanadi. Yetishtirayotgan mahsulotning xajmi va sifati xalq xo`jaligi talabini to`la qondirmayapti.

Respublikaimizdagi mashinasozlik korxonalarining imkoniyatlarini hisob-ga olgan holda sanoati rivojlangan davlatlar tajribasidan foydalanish mumkin.Hozircha bizda to`laqonli ishlab chiqarish vositalari bozori vujudga kelgani yo`q. Shu sababli AQSH, Yaponiya, Germaniya kabi davlatlarda qo`llaniladigan lizing to`rini bizda qo`llash mumkin. Buning uchun bizning korxonalarimizda bo`lgan, qayta ishlatilmayotgan asbob-uskunalar, dastgoxlar, mashinalar va mehanizmlar yetarli. Ular orasida chetdan keltirilganlari ham bor. Lizing ijaraning bir ko`rinishi bo`lib, mashina, asbob uskunalar, transport vositalarini foydalanishga topshirish bilan bog`langan munosabatlar shaklidir. Undan foydalanish mulkka egalik qilish huquqidan mahrum qiladi. Lizing shartnoma tuzishda 3 taraf ishtirok etadi: asbob ishlab chiqaruvchi korxona, ijaraga beruvchi (lizing kompaniyasi) va ijarachi (korxona, tashkilot). Ijara muddati tugagandan so`ng ijarachi olgan moddiy boyligini yo lizing kompaniyasiga qaytib beradi yo shartnoma muddatini cho`zadi yoki qolgan qiymati bo`yicha asbobni, mashinani sotib oladi. Bu esa ijarachini katta mablag` sarflab qimmatbaho tehnika sotib olishdan saqlaydi. Shunday qilinganda respublikamizning hozirgi moliyaviy jihatdan axvoli tang bo`lgan bir paytda o`zimizda bor bo`lgan ichki rezervlardan, resurslardan, imkoniyatlardan oqilona foydalanish bozor munosabatlariga o`tish jarayonida o`ziga xos madat bo`ladi. Yana shu narsani nazardan chetda qoldirmasligimiz kerakki, O`zbekiston mustaqillikka erishgach, har qanday davlat bilan, har qanday chet el korxonasi bilan bevosita iqtisodiy aloqalar qila olish huquqiga ega bo`ldi.Toshkent shahrida Yaponiya bilan hamkorlikda qurilgan murakkab mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqaruvchi zavodning qurilishi, Asaka shahridagi avtomobil zavodining qurilishi va boshqalar hozirgi davrda O`zbekiston mashinasozlik sanoatida yangi davr boshlanganligini va uning taraqqiyoti uchun keng imkoniyatlar ochilganligidan dalolat beradi.Respublikada bundan keyin ko`p mehnat talab qiluvchi mashinasozlik tarmoqlarini rivojlantirish maqsadga muvofiq. Buni malakali kadrlar tayyorlash bilan parallel holda olib borish kerak.Har bir iqtisodiy rayonda shu rayon xo`jalik majmuini yaxshilovchi, ixtisosligini chuqurlashtiruvchi mashinasozlik tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirishga alohida e`tibor berish zarur.

Sanoat korxonalari moddiy-texnika bazasini texnik yangilash jarayon-larining jadallashtirilishi va zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi respublikadagi mashinasozlik tarmog‘i korxonalarida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini barqaror o‘sishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratib berdi. 2013 yilning yanvar-may oylarida mashinasozlik tarmog‘i korxonalari tomonidan 4051,2 mlrd. so‘mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilib, bu o‘tgan yilning tegishli davriga nisbatan 124,1%ni tashkil qildi.

Hisobot davrida o‘tgan yil ko‘rsatkichlarini 12,0%ga o‘sishiga erishilgan holda, 96889 dona avtomobillar ishlab chiqarildi, shu jumladan yuk tashish avtomobillarini  ishlab chiqarish 2,0 martaga, avtobuslar – 1,9 martaga, maxsus avtomobillar – 24,1%ga, yengil avtomobillar ishlab chiqarish – 11,1%ga o‘sdi.

Shu bilan bir qatorda, avtomobil dvigatellari 267,8 martaga va akkumlyatorlar 18,6%ga ishlab chiqarish hajmi ham oshdi.

Yirik sanoat korxonalari tomonidan, 2012 yilning yanvar-may oylariga nisbatan, traktor pritseplari 3,9martaga, g‘alla o‘rib-yig‘adigan mashinalar 2,1marta, boronalar 1,9marta, traktorlar 1,7marta ko’p qishloq xo‘jalik texnikalarini ishlab chiqarish hajmi oshirildi.

Shuningdek, elektrotexnika mahsulotlarining ogohlantirish va himoya kabellari 2,5 martaga, maishiy o‘tkazgichlar 2,5 martaga, o‘rnatiluvchi o‘tkazgichlar 38,3%ga, qobiqli simlar 29,5%ga, kuchli quvvat kabellari 6,1%ga, radioto‘lqinli kabellar va o‘tkazgichlar 3,8%ga ishlab chiqarish hajmining o‘tgan yil ko‘rsatkichlariga nisbatan yuqori bo‘lishiga erishildi.