O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 017 yil fevraldagi 4947-sonli

V BOB. BIZNES JARAYONLARI VA ULARNI HISOBGA OLISH 
 
5.1. Biznes jarayonlarining ahamiyati 
Turli mulkchilik shakllarida faoliyat yurituvchi korxonalarning vazifasi, o‘z 
faoliyati jarayonida mahsulot ishlab chiqarishdan iborat. Bu vazifani bajarish 
uchun birinchi navbatda ta’minot jarayonini bosib o‘tishi, ishlab chiqarish va 
undan keyin esa uni sotish jarayoniga kelishi kerak. Bu uchta bosqich har doim bir 
-birlarining o‘rnini egallaydi va shu bilan korxonada mablag‘larning uzluksiz 
aylanishini hosil qiladi. 
Korxonalarning shakllari.
20
Biznes alohida shakl bo‘lib u boshliqlaridan
ayri holatda bo‘ladi. Biznes tashkiloti bir nechta turlarga bo‘linadi. Biznes
tashkilotining har bir turi aniqlangan bo‘lishi shart, chunki moliyaviy hisobotlar
farqlanadi. Biznes tashkilotlarining uchta turi mavjud. Yakka tadbirkor, 
qo‘shma korxona va korxona. Korxona xususiy yoki mas`uliyati cheklangan
jamiyat ko‘rinishida bo‘ladi. 
Yakka tadbirkor. Yakka tadbirkor biznesi yagona jismoniy shaxs
tomonidan yuritiladi. Buning birlashish jarayoni oddiy, faqat Malayziya Biznes
Kompaniyalari Registratsiyasidan ro‘yhatdan o‘tishi zarur hisoblanadi. 
Biznesning bu turi oson tugatiladigan, bitta jismoniy shaxs tomonidan
boshqariladiganligi bois va hukumat ko‘p qonun-qoidalari halaqit qilmaydi. 
Kapital kichik miqdordava moliyaviy manbalar cheklanganbo‘lishi kerak. Biznes
foyda keltira boshlaganda, boshliq foydani boshqalar bilan bo‘lishmaydi. 
Daromad solig‘i maqsadlarida, u faqat jismoniy shaxslardan olinadigan daromad 
solig‘ini to‘laydi, firmadan foyda solig‘i to‘lamaydi.
Boshliq barcha amalga oshiriladian faoliyatdan xabardor bo‘ladi va
buxgalteriya maqsadlarida ko‘p ma’lumotlar talab qilinmaydi. Buxgalteriya
ma’lumotlarini Inland Daromad boshqarmasi tomonidan soliqga solish talablari 
bo‘yicha amalga oshirilishini buxgalter tayyorlaydi. Boshliq bankdan kredit
olmoqchi bo‘lsa, korxona moliyaviy hisoboti taqdim etiladi. Boshqa daromadni 
ko‘paytirishga qiziqadigan tashlikotlar moliyaviy hisobotlarni moliyaviy ahvolni 
yaxshilash va biznesni amalga oshirishni yaxshilaydi. 
Hamkorlik.
21
Hamkorlik ikki yoki undan ko‘p jismoniy shaxslar biznesni
birgalikda boshlashga rozi bo‘lishsa va daromad yoki xarajatni bo‘lishlikka
20
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 
2014. 8b. 
21
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 
2014. 8b. 

---

78 
rozi bo‘lganlaridagina tuziladi. Ko‘p kapital ikkala tomondan birgalikda 
yig‘iladi. Ba’zida qo‘shma korxona naqd pul va aktivlar olib kelsa, biznes
rivojlanadi, masalan, ikki advokat birga huquqiy korxona ochsa yoki uchta
buxgalter birgalashib auditorlik firmasini qo‘shma korxona tarzida ochsa
bo‘ladi.
Hamkorlikda asosiy kelishuv 1961-yilda tuzilgan hamkorlik aktiga asosan
tuziladi. Hamkorlar aktga amal qilmasliklari ham mumkin va ular o‘z 
huquqlariga, kapitaliga va foyda/zarariga mos keluvchi boshqa shartnoma yoki
kelishuv tuzishlari mumkin. Hamkorlikning moliyaviy holati haqidagi ma’lumot
va tuzilishi ham yakka tadbirkornikiga o‘xshash bo‘ladi. Ma’lumotlar bilan 
qiziquvchi tashkilotlar Ichki hudud daromad kengashi( soliq maqsadlar uchun), 
banklar (kapital ta’minotchilari sifatida) va boshqa hamkor bo‘lishni xohlovchi
tashkilotlar bo‘lishi mumkin.
Kompaniyalar. Kompaniya qonuniy tashkilot bo‘lib, egalaridan alohida 
bo‘lib shakllanadi. Yakka tadbirkor va hamkorlarning alohida tashkilot deb
hisoblanishi o‘z egalari va biznes hisoblarining alohida bo‘lishini anglatadi, 
lekin o‘z egalari biznes majburiyatlariga to‘liq mas’ul bo‘lishadi. Masalan, 
yakka tadbirkor yoki hamkorlardan biri biznes qarzlarini to‘lay olishga qurbi 
yetmasa, firma egalarining yoki hamkorlikdagi aktivlar egalaridan o‘z aktivlarini
qarzni yopish uchun to‘lashda foydalanish mumkin. 
Qarama-qarshi holda kompaniyada, egallab turilgan ulushlarga nisbatan 
kompaniya egasining yoki kapital egasining majburiyati cheklanadi. Bu
xususiy aktivlar kompaniya qarzlarini yopish uchun ishlatilmaydi degani. 
Malayziyada, 1965 yilgi Kompaniyalar akti asosida shakllanadi va Malayziya
Kompaniyalari Komissiyasidan ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lishi kerak. Agar
kompaniya Malayziya Birjasidan ro‘yhatdan o‘tgan bo‘lsa, bu qimmatli 
qog‘ozlar malakali tashqi auditorlar tomonidan ommaga ma’lum qilinishidan 
avval tekshirilishi kerak.
Biznes faoliyati turlari.
22
Biznesning turli xillari bor. Uning faoliyati, 
chunonchi xizmat, savdo va ishlab chiqarish turlariga bo‘linadi. Shuning
uchun, yakka tadbirkorlar, hamkorlar va kompaniyalar biznes turlari yoki
faoliyatining qismi hisoblanadi. Masalan, savdo-sotiq bilan shug‘ullanuvchi
yakka tadbirkor, ishlab chiqarish yoki savdoni o‘z ichiga oluvchi qonuniy firma
yoki kompaniya kabilarni egallovchi xizmat biznesi mavjud bo‘lgan
hamkorlik va shuningdek, o‘z tashish faoliyati orqali xizmat ko‘rsatishni ham
taklif etadi. 
22
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 
2014. 10b. 

---

79 
15-jadval