O’zbekiston respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi

Operativ epidemiologik tahlil uslubi 
 
Kasallikning operativ epidemiologik tahlili 3 ta bo’limni o’z ichiga oladi: 
a) aholining har xil tabaqalari orasida kasallikning dinamikasini kuzatish; 
b) epidemiologik sharoitni baholash; 
v)  xavfli  omil  aniqlanganda  ushbu  omil  haqidagi  farazning  to’g’riligini 
tekshirish  va  asoslash,  o’sha  davr  uchun  epidemik  jarayonning  rivojlanishini 
aniqlash, aholining kasallanish sabablarini aniqlash. 
Yuqumli  kasalliklar  dinamikasini  kuzatish  darajasi  ma’lum  kun,  hafta,  oy 
uchun,  shuningdek,  vaqtning  o’tgan  ma’lum  anologik  qismida  infeksiyaning 
alohida me’yor darajalarini ro’yxatga olishni o’z ichiga oladi. Bunda boshqa joy, 
tuman, guruh aholi ko’rsatkichlari hisobga olinadi. 
O’tgan  yillar  uchun  kasallikning  me’yoriy  ko’rsatkichi  darajasi  ma’lum 
kasallik  uchun  epizodik  avj  olish  va  sabablarini  o’z  ichiga  oladi.  Har  bir  hudud 
uchun, har bir ijtimoiy yosh guruhlari uchun kundalik me’yoriy daraja hisoblashda 
quyidagi formuladan foydalaniladi 
x ± t
2
u 
 
bu yerda: x - kasallikning bir kundagi o’rtacha absolyut soni. 
u  -  ko’rsatkichlar  qatorini  o’rtacha  kvadratik  og’ishi,  x  ni  hisobga  olgan 
holda. 
t - ishonchlilik darajasi uchun Styudent kriteriysi (95%; 99 va 99,9%). 
Hamma  me’yoriy  darajalar har bir  alohida  hudud  (tuman,  shahar, bo’lim  va 
boshqalar)  va  ijtimoiy  yosh  guruhlar  (1  yoshgacha,  1-6  yosh,  uyushgan  va 
uyushmagan,  7-14  yosh,  15  yoshdan  katta)  uchun  hisoblanadi  Kichik 
ko’rsatkichlar o’zgarishlari quyidagi formula bilan baholanadi: 
 
x ± t
2
u 
 
 Katta  hududlarda  yuqumli  kasalliklarni  kuzatish  kartografik  usul  yordamida 
ham  amalga  oshiriladi.  Buning  uchun  o’sha  hududda  kasallikning  kunlik 
ma’lumotlari  sxematik  karta  sifatida  ro’yxatga  olinadi.  Kasal  bo’lganlar  yashash, 
ishlash va o’qish joyiga qarab, hudud bo’yicha bo’lib kartografiya qilinadi. O’sha 
kasallik qatorida kartogrammada o’sha joyning epidemiologik xususiyati va uning 
tavsifi  belgilanadi.  Ushbu  usul  ko’plab  kasallik  uchragan  hududlarni  va  joylarni 
aniqlashni yengillashtiradi. 
1.  O’tkir  va  surunkali  epidemiya  davom  etishiga  qarab  aniqlanadi.  O’tkir 
epidemiya  qisqa  vaqtda  aholi  guruhlari  orasida  sodir  bo’ladi.  Kasallik 
infeksiyaning  yashirin  davrida  ro’yxatga  olinadi.  Surunkali  epidemiya  esa 
aholining ma’lum guruhlarini ko’p marta zararlanishi va uzoq davom etishi bilan 

---

 
118 
ifodalanadi. 
2.  Hududiy  belgilarga  qarab  epidemiya:  chegaralangan  aholi  guruhlarini 
qamrab oluvchi alohida jamoalar, joylar, tumanlar va boshqalarga bo’linadi. 
3.  Epidemiyaning  tasnifi  ta’sir  etuvchi  omilning  epidemik  jarayonga 
bog’liqligi, mavsumiy epidemiya rivojlanishini aniqlash yoki epizodik tarqalishga 
qarab qilinadi. 
Kasallik soni tarqalish xarakteriga qarab ham baholanadi. 
Agar  kasallik  "odatdagi"  (normativ)  darajadan  o’tgan  bo’lsa,  bu  albatta 
epizodik avj olish yoki ko’tarilish deb baholanadi. 
Aholi  kasallanishining  sabablari  to’g’risidagi  farazni  tekshirish  va  asoslash. 
Bu  savollarga  javob  berish  uchun,  kasallanishning  dinamikasi  o’rganiladi, 
hududlarda kasallanganlar guruhlarga ajratiladi, bunda yoshiga va kasbiga, boshqa 
belgilarga e’tibor beriladi. Ba’zan laboratoriya usullari qo’llaniladi (mikrobiologik, 
immunologik va boshqalar), epidemiyaga qarshi samarali chora-tadbirlar belgilash 
uchun  kasallik  yuqish  yo’llarining  xilma-xilliga,  ko’pgina  zoonoz  infeksiyalar 
mavjudligi, aholining ko’proq zararlangan guruhlarining yashash sharoitlari ko’rib 
chiqiladi.  Bundan  tashqari,  epidemiya  turini  aniqlashda  qo’zg’atuvchilarning 
yakuniy va oraliq yuqish omillari aniqlanadi. 
Operativ tahlil qilishda epidemiya turini aniqlashga uslubiy yondashish (ichak 
infeksiyalari misolida): 
1.  Chegaralangan  alohida  ob’ektlar  (bolalar  muassasalarida,  ishlab  chiqarish 
korxonalarida)  unchalik  tarqalmagan  (lokal)  avj  olishlarning  sababi  o’choqni 
epidemik tekshirish usullari yordamida aniqlanadi. 
2.  Hududlarda  kasallikning  qisqa  vaqt  ichida  ko’tarilish  holatida  ko’proq 
kasallikka  chalingan  aholi  guruhlari  aniqlanadi.  Bemorlarning  soni,  ularning  vaqt 
bo’yicha  bo’linishini  hisobga  olib  va  kasallik  klinik  ko’rinishini  tahlil  qilib, 
bemorlarning kasallik qo’zg’atuvchilarini qanday miqdorda (dozada) yuqtirganligi 
haqida faraz qilinadi. 
Bemorlarning  hudud  va  joy  bo’yicha  tarqalishi  quyidagilarga  qarab 
belgilanadi:  oziq-ovqat  mahsulotlari  ta’minotining  va  sifatining  ahvoli,  suv, 
ktahlilatsiya tizimining holati va atrofning tozaligi. 
Shahar  va  tuman  miqiyosida  kasallanishning  ko’tarilishi  ushbu  shahar  va 
tumanning  atrofidagi  muassasalarda  ishlab  chiqilgan  zararlangan  oziq-ovqatni 
iste’mol qilish natijasida kelib chiqishi mumkin. 
Bundan  tashqari,  kasallikni  birdan  epidemik  avj  olishlari  suv  orqali  ham 
bo’ladi  (shahar  vodoprovod  stansiyasida  avariya  holati  yoki  ularning  ishlash 
me’yorining buzilishi). Chegaralangan epidemik avj olishlar (tuman miqyosida va 
bir  nechta  ob’ektlar  miqyosida  va  boshqalar)  umumiy  ovqatlanish  joylarida 
zararlangan  oziq-ovqatni  iste’mol  qilish  natijasida  kelib  chiqadi.  Shuningdek, uy-
joy  va  sanoat  korxonalarida  vodoprovod  tizimida  sanitariya-texnik  buzilishlar 
bo’lsa  ham  bunday  holat  kuzatiladi.  Bemorlarning  ovqatlanish  va  suvdan 
foydalanish  hususiyati  tekshiriladi.  Ovqatlanish  va  suv  bilan  ta’minlanishi 
bo’yicha  farq  qiladigan  aholi  guruhlari  bir-biriga  solishtiriladi.  Analitik 
tekshirishdan  o’tgan  nazariyani  yana  boshqa  usullar  bilan  tekshirib  ko’riladi. 

---

 
119 
Joylarni  tekshirishda  epidemiologik,  mikrobiologik  va  gigiyenik  usullar 
qo’llaniladi. 
Kasallanishning  o’sishi  kuzatilmagan  holatda  operativ  epidemiologik 
tahlilning  vazifasi  oxirgi  haftalar  ichida  kasallanish  soni  o’rtacha  miqdordan 
oshgan tuman va aholi guruhlarini aniqlashdan iborat bo’ladi.