O‘zbekiston respublikasi

Qonun  tushunchasi.  Dunyoning  mavjudligi  ana  shunday  botiniy  va  zohiriy 

o‘zgarishlarning abadiy takrorlanib turishidan iboratdir.  Bu takrorlanishlar esa o‘z mohiyati va 

xususiyatlarini saqlab qolganliklaridan qonun va qonuniyat tusini olgan. 

Masalan,  biz  Nyuton  tomonidan  kashf  etilgan  butun  olam  tortishish  qonunini 

o‘rganganimizda  ana  shunday  holni  idrok  etganmiz.  Bu  qonunning  asosiy  mohiyati  butun 

olamdagi narsalarning bir-biri bilan aloqadorligi tamoyilining doimiy takrorlanishi, har soniya va 

har daqiqada bu holatning sodir bo‘lib turishini isbotlaydi. 

---

 

4 

 

Xo‘sh, qonun o‘zi  nima? U kishi  va umuman, jamiyat  hayotida qanday  ahamiyatga ega? 

Qonunni  bilmasdan,  o‘rganmasdan  turib  yashash  mumkinmig?  Qonun  tushunchasi  kundalik 

hayotimizda  nisbatan  tez-tez  ishlatib  turiladigan  tushunchadir.  Xususan,  fizika  yoki  kimyo 

qonunlari  deymiz,  tabiat  qonuni  yoki  bo‘lmasa,  iqtisodiy  qonunlar,  yuridik  qonunlar  va  h.  k. 

Bozor iqtisodiyotiga o‘tish tamoyillarining uchinchisi ham qonun to‘g‘risida bo‘lib, unda barcha 

sohada  qonunning  ustuvorligi  ta'minlanishi  ta'kidlanadi.  Yuqoridagilarni  birlashtirib  turadigan, 

barchasi uchun ham umumiy bo‘lgan xossa, xususiyatlar bormig‘ 

Eng  avvalo,  shuni  aytish  kerakki,  olamdagi  barcha  narsa  —  tabiat,  jamiyat  va  inson 

taraqqiyoti ma'lum qonunlar asosida amalga oshadi. Fanlarning (ijtimoiy, gumanitar, tabiiy va h. 

k.) asosiy vazifasi har bir soha bo‘yicha tadqiqot o‘tkazib, qonunlarni kashf qilish yoki ularning 

amal qilish xususiyatlarini o‘rganish va ochib berishdan iborat. 

Qancha ko‘p qonun kashf qilinsa, taraqqiyot  shuncha tez bo‘ladi.  Taraqqiyot  qonunlarini 

bilmasdan  turib,  rivojlanishga  erishish  qiyin.  Yaqin  o‘tmishda  iqtisodiyotning  o‘ziga  xos 

qonunlarini pisand qilmay, turli xil s'ezd, plenum, konferensiya qarorlari asosida eksperimentlar 

o‘tkazib, barcha uchun farovon hayot — kommunizm jamiyatini barpo qilmoqchi bo‘lishganini 

va bunday siyosat qanday oqibatlarga olib kelgani barchaga ma'lum. 

Hozir mustaqil O‘zbekiston barcha rivojlangan mamlakatlar singari ijtimoiy yo‘naltirilgan 

bozor  iqtisodiyotiga  asoslangan  demokratik  davlat,  fuqarolik  jamiyati  barpo  qilish  yo‘lidan 

bormoqda.  Bunda  umumbashariy  qonunlar  va  mamlakatimizning  o‘ziga  xos  xususiyatlari 

e'tiborga olingan. 

Endi shunday savol: Nima uchun inson qonunni bilishi kerak? Bunda oddiy misollarga 

murojaat qilamiz: yoz oylarida barcha odamlar issiq kiyimlar (etik, palto, qo‘lqop va h. k.) sotib 

olishadi,  o‘tin  yoki  ko‘mir  g‘amlab  qo‘yishadi  va  h.  k.  Nima  uchung‘  Chunki  ular  tabiatning 

bitta  qonunini,  ya'ni  fasllarning  o‘zgarishi,  yozdan  keyin  kuz,  undan  keyin  qish  kelishini  juda 

yaxshi bilishadi. 

Inson  qonunlarni  bilishi,  ularga  amal  qilishi  doirasida  erkindir.  Erkinlik  nimag‘  Erkinlik 

anglab  olingan  zaruriyatdir.  Har  qanday  qonunga  xos  belgilardan  biri  zaruriylik,  ya'ni  ob'ektiv 

tarzda amalga oshish, o‘z-o‘zidan namoyon bo‘lishdir. Erkinlik esa ana shu zaruriylikni anglab 

olish va unga amal qilishdan iborat faoliyatni anglatadi. 

Yuqoridagi  fikrlarni  xulosa  qilib,  qonunga  quyidagicha  ta'rif  berish  mumkin:  Qonun 

olamdagi narsa va hodisalarning muhim, zaruriy, umumiy va takrorlanib turuvchi bog‘lanishlari, 

o‘zaro  aloqalari  va  munosabatlarining  namoyon  bo‘lishidir.  Endi  qonunning  belgilariga 

to‘xtalamiz: 

---

 

5 

 

- qonun  turli-tuman  aloqadorliklar,  bog‘lanishlardan  faqat  muhimlarini,  ya'ni  shunday 

bog‘lanishlarni  ifodalaydiki,  bular  olamning  mavjudligi,  o‘zgarishlari  va  undagi  narsa  hamda 

hodisalarning mohiyatidan kelib chiqqan bo‘ladi; 

- qonun zaruriy bog‘lanishlarni ifodalaydi, ya'ni tasodifiy bog‘lanishlar, goh paydo bo‘lib, 

goh yo‘qolib ketadigan bog‘lanishlarga asoslanmaydi. 

- qonun narsa va hodisalarning umumiy bog‘lanishlarini ifodalaydi.  

Qonun nisbatan barqaror, takrorlanib turuvchi bog‘lanishlarni (munosabatlarni) ifodalaydi, 

ya'ni bir safar yuz berib, ikkinchi safar yuz bermaydigan bog‘lanishlarni qonun qamrab olmaydi. 

Masalan, 2001 yili qishdan keyin bahor kelib, 2002 yilda qishdan keyin birdaniga yoz kelishini 

tasavvur  qilib  bo‘lmaydi.  Chunki,  bu  tabiat  qonuni  —  fasllar  o‘zgarishi  qonuni  doirasiga 

kirmaydi.