O‘zbekiston respublikasi

Yurak ishining fazalari. Yurak bo‘limlari va qorinchalari muayyan vaqt oralatib qisqarib va bo‘shashib turadi. Qisqarish davri sistola, bo‘shashish davri diastola deyiladi.

Yurak faoliyatida 3 ta faza tafovut qilinadi. Yurak bo‘lmalari sistolasi, bunda qon yurak bo‘lmalaridan yurak qorinchalariga o‘tadi. Yurak qorinchalari sistolasi, bunda qon yurak qorinchalaridan anchagina kuch bilan aorta va o‘pka arteriyasiga otilib chiqadi (yurak bo‘lmalari bu vaqtda bo‘shashgan holatda turadi). Umumiy pauza bunda butun yurak (bo‘lmalari ham, qorinchalari ham) dam olish holatida turadi. Umumiy pauza yurak bo‘lmalari bo‘shashgan holatda bo‘lib, kovak venalardan keladigan qon bilan to‘ladi. Yurak faoliyatining butun uchala fazasi yurak ishining bitta siklini tashkil etadi. Umumiy pauza oxirida yurak bo‘lmalarining navbatdagi sistolasi boshlanadi, undan keyin esa boshqa hamma fazalar takrorlanadi. 6-7 yashar bolaning yuraginig ish sikli 0,75 sek. va katta yoshdagi odam yuraginig ish sikli 0,8 sek. Modomiki shunday ekan, 6-7 yashar bola yuragi minutiga 90-100 marta, 12 yashar bola yuragi 80-85 marta, katta yoshdagi odam yuragi esa 68-70 marta qisqaradi.

Yurakning bir sitsola vaqtda otib chiqaradigan qon hajmi yurakning sistolik hajmi deyiladi. Bolalar yuragi bo‘shlig‘ining hajmi kattalardagiga qaraganda kichikroq, shu munosabat bilan sistolik hajmi ham kamroq bo‘ladi. Masalan, 7 yashar bolada bu hajm 23,0 ml, 12 yashar bolada 41,0 ml, katta yoshli odamda 60 mldan 80 mlgacha boradi. Jinsiy jihatdan balog‘atga etish davrida yurakning sistolik hajmi juda ortadi.

Bir minutdagi sistolik hajmlarning hammasi jam qilinadigan bo‘lsa yurakning bir minutlik hajmi kelib chiqadi. Yurakning minutlik hajmi 7 yashar bolada taxminan 2120 ml, 12 yashar bolada 2740 va katta yoshdagi odamda 4080 - 5600 ml ni tashkil etadi [9,11].

Yurak-tomir tizimining gigienasi asosan, jsmoniy tizimning chiniqishi bilan bog‘lq. Muntazam jismoniy mashq va harakat bilan Shug‘ullanadigan bolalarda har qanday emotsional va jismoniy yuklamaga yurakning ishi adekvat ravishda o‘zgaradi. Yurak-tomir tizimini chiniqishda eng oddiy harakat yurish va yugurishlardan boshlash kerak. Har kuni maktab o‘quvchisi kun tartibiga 4-8 km yurishini kiritish lozim. Jismoniy mashq bilan yurakni chiniqtirish mashqlarini asta-sekin olib borish zarur. Qilinadigan harakatlar yoshga, jinsiga, sog‘liqning holatiga to‘g‘ri kelishlari zarur. Aks holda, yurakning taranglanishi oqibatida turli kasalliklar kelib chiqishi mumkin. Salbiy his-hayajonlar, shoshqaloqlik yurakka negativ tahsir qiladi. Shuning uchun kun tartibiga rioya qilish, aqliy va jismoniy ishni almashtirib turish, kelgusi ishlarni to‘g‘ri rejalashtirish va ularni amalga oshirish yurak-tomir tizimining bekami-ko‘st ishini tahminlaydi.

O‘quvchilarning tor kiyimlari, poyabzali qon aylanishni qiyinlashtirmaydigan, vena tomirlarda qon dimlanib qolishga yo‘l qo‘ymaydigan bo‘lishi kerak. Toza havoda sayr qilishi, to‘g‘ri ovqatlanish, kayfiyatni doimo ko‘tarinki ruhida olib yurish yurakni ishiga ijobiy ta’sir qiladi. Barcha zararli odatlar (kamharakatlik, ko‘p ovqatlanish, ayniqsa, chekish, spirtli ichimliklarni iste’mol qilish va giyohvandlik) yurak-tomir tizimi ishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi [14,16].

4.