O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta Maxsus Ta’lim Vazirligi Toshkent Islom Universiteti

 
Kompyuter tarmoqlarida ma’lumotlarni himoyalashning asosiy yo‘nalishlari 
Axborotlarni ximoyalashning mavjud usul va vositalari hamda kompyuter tarmoqlari 
kanallaridagi  aloqaning  xavfsizligini  ta’minlash  texnologiyasi  evolyutsiyasini  solishtirish 
shuni ko‘rsatmokdaki, bu texnologiya rivojlanishining birinchi bosqichida dasturiy vositalar 
afzal  topildi  va  rivojlanishga  ega  bo‘ldi,  ikkinchi  bosqichida  ximoyaning  hamma  asosiy 
usullari  va  vositalari  intensiv  rivojlanishi  bilan  xarakterlandi,  uchinchi  bosqichida  esa 
quyidagi tendentsiyalar ravshan bo‘lmoqda: 
— axborotlarni himoyalash asosiy funktsiyalarining texnik jixatdan amalga oshirilishi; 
—bir nechta xavfsizlik funktsiyalarini bajaruvchi himoyalashning birgalikdagi vositalarini 
yaratish; 
— algoritm va texnik vositalarni unifikatsiya qilish va standartlashtirish. 
Kompyuter  tarmoqlarida  xavfsizlikni  ta’minlashda  hujumlar  yuqori  darajada 
malakaga  ega  bo‘lgan  mutaxassislar  tomonidan  amalga  oshiryushshini  doim  esda  tutish 

---

 
70 
lozim. Bunda ularning harakat modellaridan doimo ustun turuvchi modellar yaratish talab 
etiladi.  Bundan  tashqari,  avtomatlashtirilgan  axborot  tizimlarida  personal  eng  ta’sirchan 
qismlardan  biridir.  Shuning  uchun,  yovuz  niyatli  shaxsga  axborot  tizimi  personalidan 
foydalana  olmaslik  chora-tadbirlarini  o‘tkazib  turish  ham  katta  ahamiyatga  ega.  Internet 
tarmog‘ida mavjud aloqaning himoyasini (xavfsizligini) ta’minlash asoslari, ma’lumotlarni 
uzatish  tizimlarining  rivojlanishi  va  ular  asosida  yaratilgan  telekommunikatsiya  xizmat 
kursatish  vositalarining  yaratilishi  bevosita  foydalanuvchilarga  tarmoq  zaxiralaridan 
foydalanish tartiblarini ishlab chiqarish zaruriyatini paydo kildi: 
• foydalanuvchining anonimligini ta’minlovchi vositalar; 
•  serverga  kirishni  ta’minlash.  Server  faqatginabitta  foydalanuvchiga  emas,  balki  keng 
miqyosdagi foydalanuvchilarga uz zaxiralaridan foydalanishga ruxsatberishi kerak; 
• ruxsatsiz kirishdan tarmoqni himoyalash vositalari. Internet tarmogida ruxsatsiz kirishni 
taqiqlovchi tarmoqlararo ekran -- Fire Wall vositalari keng tarqalgan. Ushbu vosita asosan 
UNIX  operatsion  tizimlarida  qo‘llanilib,  bevosita  tarmoqdar  orasida  aloqa  o‘rnatish 
jarayonida  xavfsizlikni  ta’minlaydi.  Bundan  tashqari,  Fire  Wall  tizimlari  tashqi  muhit, 
masalan,  Internet  uchun,  asosiy  ma’lumotlarni  va  MBlari  ni  xotirasida  saqlab,  bevosita 
ma’lumot almashuvini ta’minlashi va korxona tizimiga kirishini takiqlashi mumkin.Lekin 
Fire  Wall  tizimlarining  kamchiliklari  ham  mavjud,  masalan,  Yemail  orqali  dasturlar 
jo‘natilib,  ichki  tizimga  tushgandan  so‘ng  o‘zining  qora  niyatlarini  bajarishvda  ushbu 
ximoya  ojizlik  qiladi.  Fire  Wall  sinfidagi  tizimlarning  asosiy  qismi  tashqi  hujumlarni 
qaytarish  uchun  mo‘ljallangan  bo‘lsa  ham,  hujumlar  ularning  60  foizi  kuchsiz  ekanligini 
ko‘rsatdi. Bundam tashqari, Fire Wall zabt etilgan serverning ipshashiga qarshilik ko‘rsata 
olmaydi. 
Shu  bois,  Internet  tizimida  xavfsizlikni  ta’minlash  bo‘yicha  quyidagi  o‘zgarishlar 
kutilmoqda: 
• Fire Wall tizimlarining bevosita xavfsizlik ti zimlariga kiritilishi; 
•  tarmoq  protokollari  bevosita  foydalanuvchilarni  huquqlarini  aniqlovchi,  xabarlarning 
yaxlitligini  ta’minlovchi  va  ma’lumotlarni  shifrlovchi  dasturiy  imkoniyatlaridan  iborat 
bo‘lishlari.  Hozirgi  kunda  ushbu  protokollarni  yaratish  bo‘yicha  anchagina  ipsharolib 
borilmokda.  SKIP  protokoli  (Simple  Key  management  for  Internet  Protocol  -  Internet 
protokollari uchun kriptokalitlarning oddiy boshqaruvi) shunga misol bo‘laoladi. 

---

 
71