O‘zbekiston tarixi (IV asrdan XV asr boshlarigacha)

 
X–XII asrlarda Movarounnahr 
va Sharqiy Turkistonda turkiy xalqlarning qadimdan davom 
etib kelayotgan og‘zaki adabiyoti bilan bir qatorda, yozma 
adabiyot yuzaga keladi. Qator yirik asarlar bitildi. Ulardan eng 
nodirlari yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Mahmud 
Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit–turk”, Ahmad yugnakiyning 
“Hibat ul­haqoyiq”, Ahmad yassaviyning “Hikmat” kabi asar-
laridir.
Bu davr turkiy adabiy tili eski o‘zbek va uyg‘ur tillarining 
vujudga kelishida ham muhim bosqich bo‘ldi.
Mahmud az-Zamaxshariy.
 
Abulqosim Mahmud az-
Zamax shariy 1075-yilda Xorazmning Zamaxshar qishlog‘ida 
dunyoga kelgan. Ilmga bo‘lgan chanqoqlik uni Buxoro, Marv, 
Nishopur, Isfahon, Shom, Bag‘dod, Hirot va Makkada hayot 
kechirib, arab tili va adabiyotini, diniy ilmlarni, xattotlik 
san’atini, arab maqollari va urf-odatlarini chuqur o‘rganishiga 
sabab bo‘ldi. U mintaqa geografiyasiga doir ma’lumotlarni 
to‘playdi.
Mahmud Zamaxshariy turli soha ilmlariga oid 50 dan 

---

99
ortiq asarlar yozib qoldirdi. Ayniqsa, uning arab tili fonetikasi 
va morfologiyasiga bag‘ishlangan “Al­Mufassal”, Qur’oni 
karim tafsiriga oid “Al­Kashshof” asari musulmon olamida 
mashhurdir. Zamaxshariy “Arab va g‘ayri arablar ustozi”, 
“Xorazm faxri” 
kabi sharafli nomlar bilan ulug‘langan. U ko‘p 
asarlarini Makkada yozganligi uchun “Jorulloh” (“Allohning 
qo‘shnisi
”) degan sharafli nomga muyassar bo‘ladi. Qohiradagi 
dunyoga dong‘i ketgan Al-Azhar diniy dorilfununining 
talabalari hozir ham “Al­Kashshof” asosida Qur’oni karimni 
o‘rganadilar. U, shuningdek, tarixdagi birinchi ko‘p tilli lug‘at – 
arabcha-forscha-turkiy lug‘atning asoschisi bo‘lgan. Mahmud