Oʻzbekistonda turar-joy (ipoteka) inqirozi ehtimoli

“Oʻzbekistonda turar-joy (ipoteka) inqirozi ehtimoli”
Soʻnggi yillarda Oʻzbekistonda ipoteka kreditlariga talab ortib bormoqda. Bunga qator omillar, jumladan, turmush darajasining oʻsishi,
uy-joy narxining oshishi va ipoteka kreditlaridan foydalanish imkoniyatining oshishi sabab boʻlmoqda.
Davlatlarda uy-joy narxlarining pastligi yana bir yoʻl bilan iqtisodiy oʻsishga zarar etkazadi. Butun dunyo boʻylab uylar taxminan 250 trillion dollarga teng (taqqoslash uchun, birjalar atigi 90 trillion dollar turadi) va barcha boylikning yarmini tashkil qiladi. Kapitalning bu qismi qulab tushar ekan, iste'molchilar xarajatlarni qisqartirishi mumkin.
2023-yilda Oʻzbekistonda berilgan ipoteka kreditlari hajmi qariyb 1,5 trillion soʻmni tashkil etdi, bu 2022-yilga nisbatan 70 foizga koʻtarilgan.
Ipoteka kreditlariga talabning ortib borishi uy-joy (ipoteka) inqirozi xavfini keltirib chiqaradi. Ushbu xavflar bir qator omillar bilan bogʻliq, jumladan:
Oʻzbekistonda iqtisodiy vaziyat yomonlashsa, ipoteka krediti oluvchilarning toʻlov qobiliyati pasayishi mumkin. Bu iqtisodiy beqarorlik ipoteka defoltlarining oshishiga va ipoteka sohasida inqirozga olib kelishi mumkin; ipoteka kreditlash tizimining samarasizligi.
Hozirgi vaqtda shaffoflikning yoʻqligi va samarali boʻlmagan yigʻish agentliklari kabi qator muammolar Oʻzbekistonda ipoteka kreditlash tizimini inqirozga olib kelishi mumkin.
Oʻzbekiston hukumati uy-joy inqirozi xavfini kamaytirish choralarini koʻrmoqda. Xususan, ayni paytda ipoteka kreditlashning shaffofligini oshirish va kollektor idoralari faoliyatini takomillashtirishni nazarda tutuvchi qonun loyihasi ishlab chiqilmoqda.
Biroq, bu choralar koʻrilgan taqdirda ham, uy-joy inqirozi xavfini toʻliq bartaraf etish mumkin emas. Shu sababli, ipoteka krediti oluvchilar barcha xavflarni tushunishlari va oʻz majburiyatlariga mas'uliyat bilan munosabatda boʻlishlari muhimdir.
Soʻnggi yillarda Oʻzbekistonda uy-joy bozori oʻsish holatida. Bu bir qator omillarga bogʻliq, jumladan:
Aholi turmush darajasini oshirish: Oʻzbekistonda keyingi yillarda barqaror iqtisodiy oʻsish, aholi turmush darajasining yuksalishi kuzatilmoqda. Bu ham birlamchi, ham ikkilamchi bozorlarda uy-joyga talabning oshishiga olib keldi.
Ipoteka kreditlaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish: Oʻzbekistonda soʻnggi yillarda ipoteka kreditlaridan foydalanish imkoniyati oshgani kuzatilmoqda. Bu aholi uchun uy-joyni yanada qulayroq qildi.
Xorijiy investisiyalar oqimi: Oʻzbekistonga soʻnggi yillarda katta miqdorda xorijiy sarmoya kiritildi. Bu ham uy-joyga boʻlgan talabning oʻsishiga yordam beradi, chunki investorlar koʻpincha oʻz turar-joylari uchun yoki uni ijaraga berishdan foyda olish maqsadida mulk sotib oladilar.
Oʻzbekiston Markaziy banki ma'lumotlariga koʻra, 2022-yilda ikkilamchi uy-joy narxlari oʻrtacha 16,5 foizga, Toshkent shahrida esa 24 foizga oshgan.
Ayrim ekspertlarning fikricha, uy-joy narxining oʻsishi uy xoʻjaliklari daromadlarining oʻsishidan ustundir. Bu ipoteka krediti oluvchilarning toʻlov qobiliyatining pasayishiga va ipoteka kreditlari boʻyicha toʻlovni toʻlamaslik holatlari koʻpayishiga olib kelishi mumkin.
Pastroq ipoteka foiz stavkalari, ipoteka kreditlari hajmining oshishi hamda ipoteka kreditlashning samarasiz tizimi Oʻzbekistonda uy-joy bozorining qizib ketishiga olib kelishi mumkin boʻlgan asosiy omillar hisoblanadi.
Uy-joyga boʻlgan talabning oʻzgarishi, uy-joy ta'minotidagi oʻzgarishlar, iqtisodiy siyosatdagi oʻzgarishlar, tabiiy yoki texnogen ofatlar va harbiy harakatlar mamlakatimizning uy-joy bozorida keskin nomutanosiblikka olib kelishi mumkin boʻlgan omillar hisoblanadi.
Davlat uy-joy bozoridagi nomutanosiblik xavfini kamaytirish uchun ipoteka kreditini tartibga solishi, uy-joyga investisiyalar kiritish va odamlarga uy sotib olishga yordam berish kabi choralar koʻrishi mumkin.
Uy-joy (ipoteka) inqirozi iqtisodiy inqirozga olib kelishi mumkin. Buning sababi shundaki, ipoteka sektori koʻplab mamlakatlar iqtisodiyotining muhim qismidir. U uy-joy qurilishini, shuningdek, odamlarning uy-joy sotib olishini moliyalashtiradi.
Uy-joy bozorida nomutanosiblik yuzaga kelganda, bu ipoteka sohasida muammolarga olib kelishi mumkin. Misol uchun, agar uy-joyga boʻlgan talab taklifdan oshsa, uy-joy narxi keskin oshishi mumkin. Bu ipoteka kreditini olgan qarz oluvchilar ularni qaytarib bera olmasligiga olib kelishi mumkin. Bu, oʻz navbatida, ipoteka qarzlari muammolarining koʻpayishiga olib kelishi mumkin.
Ipoteka qarzlari bilan bogʻliq muammolar iqtisodiyotga quyidagi salbiy ta'sir koʻrsatishi mumkin:
Iste'molning qisqarishi: Ipoteka toʻlovini toʻlay olmaydigan odamlar boshqa tovarlar va xizmatlarga xarajatlarini kamaytirishga majbur boʻlishi mumkin. Bu iste'molning pasayishiga va natijada ishlab chiqarishning pasayishiga va ishsizlikning oshishiga olib kelishi mumkin.
Investisiyalar darajasining pasayishi: Investorlar inqiroz iqtisodiy vaziyatning yanada yomonlashishiga olib kelishidan qoʻrqsalar, iqtisodiyotga sarmoya kiritishga kamroq tayyor boʻlishlari mumkin. Bu investisiyalar darajasining pasayishiga va natijada iqtisodiy oʻsishning pasayishiga olib kelishi mumkin.
Sugʻurta xarajatlarining oshishi: Sugʻurta kompaniyalari ipoteka qarzi muammolari bilan bogʻliq risklarni qoplash uchun ipoteka sugʻurtasi narxini oshirishi mumkin. Bu qarz oluvchilar uchun uy-joy narxining oshishiga va natijada uy-joyga boʻlgan talabning pasayishiga olib kelishi mumkin.
Tarixda uy-joy inqirozi iqtisodiy inqirozga olib kelgan holatlar boʻlgan. 2007-2008 yillardagi ipoteka inqirozi jahon iqtisodiy inqirozining asosiy sabablaridan biri boʻldi.
Masalan, 2007 yilgi AQSh uy-joy inqirozi bir qator omillarga sabab boʻldi, jumladan:
Uy narxlarining koʻtarilishi: AQShda uy narxlari inqirozdan oldin bir necha yil davomida yuqori sur'atlarda oʻsib bordi. Bu koʻp odamlarning uy sotib olish uchun juda koʻp ipoteka qarzini olishiga olib keldi.
Ipoteka kreditlashning samarasiz reglamenti: AQSh hukumati ipoteka kreditini toʻgʻri tartibga solmagan. Bu banklarga ularni toʻlay olmagan odamlarga ipoteka kreditlarini berish imkonini berdi.
Koʻchmas mulk bozorida spekulyativ faoliyat: Investorlar keyinchalik qayta sotish maqsadida uy-joy sotib olib, koʻchmas mulk bozorida chayqovchilik qila boshladilar. Bu uy-joy narxining yanada oshishiga olib keldi.
Ushbu omillar natijasida AQShda koʻchmas mulk pufagi paydo boʻldi. Pufak yorilib ketganda, uy-joy narxlari keskin tushib ketdi. Koʻpchilik ipoteka kreditini toʻlay olmadi va uylarini zarar koʻrgan holda sotishga majbur boʻldi. Bu, oʻz navbatida, AQShda ipoteka qarzlari muammolari va iqtisodiy muammolarning kuchayishiga olib keldi.
Xitoy Milliy statistika byurosi ma'lumotlariga koʻra,
2022 yilga kelib, yangi uylar narxi oktyabr oyida 1,5 foizga arzonlashgan. Oktyabr oyida narxlarning pasayishi 2015 yil avgustidan beri eng yuqori koʻrsatkich boʻldi. Narxlar indeksi Xitoyning 70 ta yirik shaharlari ma'lumotlari asosida hisoblangan. Xitoyda qurilish sohasi davlat tomonidan faol qoʻllab-quvvatlanayotganiga qaramay, COVID-19 bilan bogʻliq uzoq muddatli cheklovlar tufayli narxlar pasayishda davom etmoqda. Ekspertlarning qayd etishicha, koʻchmas mulk sektoriga talab va investisiyalar pasayib bormoqda, shuning uchun ham foyda investorlar kutganidek boʻlmayapti. “Centaline” koʻchmas mulk agentligining bosh tahlilchisi Chan Davey Xitoy koʻchmas mulk bozori yanada pasayishini malum qilgan. Xitoy xukumati uy-joy qurilishi bozorini inqirozdan qutqarish uchun allaqachon 16 banddan iborat rejani taklif qilgan. Ular orasida ipoteka stavkalarini pasaytirish, kreditni toʻlash muddatlarini uzaytirish va ayrim xaridorlar uchun shaxsiy daromad soligʻini bekor qilish kiradi. Shunga qaramay, koʻplab tahlilchilarning fikricha, choralar talabni zaiflashtirishga qaratilmagani uchun etarlicha samarali boʻlmaydi. Xitoyda uy-joy narxi soʻngi 7 yil ichida rekord darajada pasaydi. Xitoy Milliy Statistika Byurosi ma'lumotlariga koʻra, yangi uy-joy narxlari oktyabr oyida 1,6 foizga tushib ketgan, bu sentyabrdan 0,1 foizga oshdi. Keyin yangi binolar 1,5% ga arzonlashdi. Oktyabr oyida narxlarning pasayishi 2015 yil avgustidan beri eng katta pasayish boʻldi.
Agar uy-joy inqirozi yuzaga kelsa, hukumat uni bartaraf etish uchun quyidagi choralarni koʻrishi kerak:
Ipoteka kreditini tartibga solish: Hukumat qarz oluvchilar juda koʻp qarz olmasliklariga ishonch hosil qilish uchun ipoteka kreditlashni tartibga solishlari kerak. Buni qarz oluvchi olishi mumkin boʻlgan maksimal ipoteka summasiga yoki ular toʻlashi mumkin boʻlgan oylik toʻlov hajmiga cheklovlar oʻrnatish orqali amalga oshirilishi mumkin.
Uy-joyga sarmoya: Hukumat taklifni oshirish uchun uy-joyga sarmoya kiritishi kerak. Buni quruvchilarga subsidiyalar berish yoki uy-joy qurilishiga sarmoya kiritish uchun soliq imtiyozlari berish orqali amalga oshirish mumkin.
Odamlarga uy sotib olishga yordam berish: Hukumat odamlarga uy sotib olishda uni arzonroq qilish uchun yordam berishi kerak. Bu uy-joy sotib olish uchun subsidiyalar yoki soliq imtiyozlari berish yoki ijaraga berish dasturlarini yaratish orqali amalga oshirilishi mumkin.
Hukumat qabul qilishi kerak boʻlgan aniq choralar uy-joy inqirozining oʻziga xos sabablariga bogʻliq boʻladi. Misol uchun, agar inqiroz uy-joy narxining keskin oshishi bilan bogʻliq boʻlsa, hukumat uy-joy taklifini oshirishga e'tibor qaratishi mumkin. Agar inqiroz ipoteka qarzlari bilan bogʻliq muammolar tufayli yuzaga kelgan boʻlsa, hukumat kreditlarini toʻlay olmaydigan qarz oluvchilarga yordam berishga e'tibor qaratishi mumkin.
Hukumat, shuningdek, uy-joy inqirozini hal qilish uchun samarali siyosatni ishlab chiqish uchun banklar, koʻchmas mulk ishlab chiqaruvchilari va notijorat tashkilotlari kabi boshqa manfaatdor tomonlar bilan ishlashi kerak.
Hukumat qabul qilishi kerak boʻlgan aniq chora-tadbirlar uy-joy inqiroziga olib kelishi mumkin boʻlgan aniq omillarga bogʻliq boʻladi. Misol uchun, agar inqiroz uy-joy narxining keskin oshishi tufayli yuzaga kelishi mumkin boʻlsa, hukumat uy-joy taklifini oshirishga e'tibor qaratishi mumkin. Agar inqiroz ipoteka qarzlari bilan bogʻliq muammolar tufayli yuzaga kelgan boʻlsa, hukumat kreditlarini toʻlay olmaydigan qarz oluvchilarga yordam berishga e'tibor qaratishi mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, uy-joy inqirozining oldini olish hukumat va boshqa manfaatdor tomonlarning uzoq muddatli sa'y-harakatlarini talab qiladi.
104 guruh tinglovchisi B. Jo‘rayev