O`zbekstan Respublikası Joqarı ha`m orta arnawlı

Amebanın` rawajlanıw tsiklları
Juwan ishektin` joqarı bo`limlerinde a`dette amebanın` o`tkinshi formaları jasaydı ha`m olar juwan ishekke onsha zıyan keltirmeydi. Ayırım jag`daylarda amebanın` o`tkinshi forması juwan ishektin` ishine kirip, amebanın` toqıma formasın payda etedi, onda kesellik shaqırıwshılıq uqıbı a`dewir joqarı ko`teriledi.

Amebanın` o`tkinshi forması ishektegi zatlar menen juwan ishektin` to`mengi bo`limine shekem jetip keledi ha`m bul jerde olar o`zlerine naqolay (suwsızlıq, bakterial floranın` o`zgerisleri, ph o`zgerisi ha`m t.b) sharayatqa tuwra keledi, na`tiyjede olar yaki o`lip ketedi yamasa sırtınan bekkem qabıq penen oranıp alıp-tsista formasın ju`zege keltiredi. Adamnın` u`lken da`reti menen tsistalar sırtqı ortalıqqa shıg`ıp turadı ha`m olar ju`da` uzaq saqlanıwı mu`mkin. Kesellik payda etiw uqıbı boyınsha jetilisken 4-yadrolı tsistalar og`ada qa`wipli esaplanadı.

Tsistalar suwg`a, miywe-jemislerge, qol ha`m azıq awqatlıq zatlarg`a (ko`binese qara shıbınlar arqalı), ruzıgershilik zatlarg`a, mısalı tabaq, tarelka, qasıq, shaynek kesalarg`a, oyınshıqlarg`a, o`tkennen son` en` aqırında adamnın` awzı arqalı onın` organizmine o`tedi. Keyin tsistalar asqazan-ishek traktına tu`sip, sol jerde onın` qabıg`ı erip, ondag`ı 4 yadronın` ha`r biri ekige bo`linedi, 8 yadrolıq jas ameba payda boladı, olardan 8 nashar ameba xasıl boladı.

Dizenteriya keselliginin` qabıl etilgen ra`smiy klassifikatsiyasında to`mendegi klinikalıq formalar bar: I. O`tkir dizenteriya: 1. O`tkir dizenteriyanın` kolitlik forması. a) jen`il tu`ri. b)ortasha awırlıqtag`ı tu`ri. v)awır tu`ri. g) belgileri anıq emes tu`ri.

2. Gastroenterokolitlik tu`ri: a) jen`il tu`ri. b) ortasha awırlıqtag`ı tu`ri. v) awır tu`ri. g) belgileri anıq emes tu`ri.

II. Xronikalıq dizenteriya: 1. Xronikalıq dizenteriyanın` qaytalanıwshı tu`ri yaki retsidiv forması.

2. Uzliksiz dawam etiwshi tu`ri.

III. Bakteriya tasıwshılıq- Dizenteriya keselligi dawamında 5 da`wirge ajıratıladı:

1. İnkubatsion da`wir.

2. Baslanıw da`wiri.

3. Keselliktin` rawajlanıw da`wiri.

4. Kesellik belgilerinin` so`niw da`wiri.

5. Sawalıw da`wiri.

Dizenteriya keselliginde tiykarınan qarınnın` to`men ta`repinde awırıw seziw, u`lken da`rettin` suyıq bolıwı, onın` qaramtır-qızg`ısh ren`ge (go`shti juwg`an suw ren`inde) o`tiwi jiyi ushırasadı. Adamnın` dene ıssılıg`ı normada boladı. Kesellik waqtı-waqtı qaytalap, bir neshshe jıllar qatarına sozılıwı mu`mkin. Keselliktin` awır formalarında nawqastın` azıp ketiwi ha`m onda kemqanlıq payda boladı.

Dizenteriya amebasının` toqıma forması, ishektegi jaralar arqalı qang`a o`tip organizmnin` bawır, o`kpe, miy ha`m t.b organlarına o`tiwi ha`m ol jerlerde abtsess (irin`li kesellik) payda etiwi mu`mkin. Keselliktin` bunday asqınıwlarına o`z waqtında emlew ju`rgizilmese ha`tte adamnın` o`limi menen tamamlanıwı boladı.

Epidemiologiyalıq mag`lıwmatlar ha`m klinik simptomlar menen bir qatarda dizenteriya keselliginin` diagnostikasında laboratoriyalıq usıllar sheshiwshi a`hmiyetke iye boladı. Sonıda aytıwımız kerek, laboratoriyalıq-bekteriologiyalıq usıllar ju`da` a`hmiyetli bolıwına qaramastan, olar nawqaslardın` 25-80 payızında dizenteriya mikrobların ajıratıp alıwg`a boladı. A`lbette nawqastın` u`lken da`retin teksergende, egip (posev) onnan mikroblardı tabıw ushın izertlew ju`rgizgende ta`rtip-qag`ıydalarg`a ayrıqsha itibar beriliwi za`rur.

Tekseriw waqtında nawqaslarg`a antibiotikler beriledi, u`lken da`retten tu`rli egiw usılı menen mikroblar izertleniwi sha`rt. Bunnan tısqarı, basqada egiw usılı azıq-awqatlıq birikpeler isletiliwide mu`mkin.

Dizenteriya keselligine diagnoz qoyıw maqsetinde iymek gemagglyutinatsiya reaktsiyası, immunoflorostsent usılı, rektomonoskopiya, tsuvedkolov allergik reaktsiyası u`lken a`hmiyetke iye. Nawqastın` u`lken da`reti mikroskop penen tekserilgende onda ko`p sanlı eritrotsitler, leykotsitler ha`m plazmatik toqımalar tabıladı. Preparata Sharko-Leyden kristalların ha`m vegetativ tu`rdegi amebalardı ko`riwge boladı.

Kesellikke diagnoz qoyıw ushın awırıwdın` da`reti konserbantqa jıyıladı ha`m tekseriledi. Konserbant quramı A.A.Turdıyov (1971) ta`repinen usınılg`an metod penen isleniledi. Eritrofag tabılıwı onın` ameobiz juqpalıg`ınan belgi beredi. İsh burıw ameobası jer ju`zinde ken` tarqalg`an. Tu`rli geografiyalıq jag`daylarda adamlardın` bul parazit penen keselleniwi 10 -30% ke shekem jetedi. İsh burıw keselligi ha`mme waqıt ıssı ha`m subtropikalıq ma`mleketlerde ko`p tarqalg`an. Ol Oraylıq Aziya ma`mleketlerinde sonın` ishinde O`zbekstanda da ushıraydı. Qarsı gu`resiw ilajlarına awqat jew aldınan sanitariyalıq talaplar boyınsha qoldı jaqsılap juwıw, palız ha`m basqa o`nimlerdi jaqsılap juwıp, pisirilgen awqat ha`m ishiletug`ın suwdı qaynatıp jabıq ıdısta saqlaw, peshshelerdi joq etiw kerek. Sebebi olar dizenteriya ameobasının` tsistaların tasıwshılar bolg`anlıqtan awqatlanıw jaylarında sanitariyalıq ha`m awqat tayarlaw texnologiyasın tekserip barıw ha`m xalıq ortasında sanitariyalıq gigienalıq qag`ıydaların saqlaw boyınsha ken` ugit na`siyat jumısların alıp barıw ju`da` a`hmiyetli.

Kesellikti emlew arnawlı juqpalı kesellikler emlewhanalarında o`tkeriliwi kerek. Keselliktin` aldın alıw ushın bir qansha ilajlar islew kerek.

En` da`slep nawqastın` dizenteriya keselligi diagnozı erte anıqlanıwı, nawqastı tez emlewhanag`a jatqarıw, onnan basqa adamlarg`a keselliktin` juqpawın ta`miyinlew sharaları ko`riliwi za`rur. İshi o`tken nawqaslardın` ha`mmesi esapqa alınıwı ha`m baqlawg`a alınıwı sha`rt.

Azıq-awqatlıq zatlar tayarlanatug`ın, saqlanatug`ın ha`m satılatug`ın orınlarda jumıs islewshiler, balalar mekemeleri ha`m emlewhanalardın` xızmetkerleri waqtı-waqtı tekserilip turılıwı lazım. Nawqas tabılg`an, jatqan u`yde dezinfektsiya o`tkeriliwi kerek. Emlewhanadan sawalıp shıqqan nawqas poliklinikadag`ı infektsionist shıpakerdin` qaramag`ında belgilengen waqıt aralıg`ında dispanserlik baqlawda turıwı, tekserilip barılıwa lazım.

Dizenteriya keselliginin` aldın alıwda ha`m og`an qarsı gu`res ju`rgiziwde ha`r bir adamnın` jeke ja`ne ja`miyetlik sanitariya-gigienalıq qag`ıydalardı saqlap barıwı sha`rt.

Halıqtı taza ishimlik suw menen ta`miyinlewshi orınlar, vodoprovod sistemasına suw alınatug`ın ha`wizler ayrıqsha ha`m qatan` sanitariyalıq baqlaw astında bolıwı lazım. Azıq-awqatlıq zatlardı islep shıg`arıwshı ka`rhanalar, olardı saqlap qoyıwshı skladlar ha`m satıwshı mekemelerdin` jumısları qarap baqlap barılıwı kerek.

Halıq arasında sanitariya ha`m gigiena qag`ıydalarına boysınıw za`rurligin tu`sindiriw ha`m ulıwma halıqtın` sanitariya ja`ne gigiena haqqında tiyisli bilimlerge iye bolıwın ta`miyinlew ju`da` a`hmiyetli bolıp tabıladı.

7-lektsiya.

Tema: Bir kletkalı parazit qamshılılar tipinin` o`zgeshelikleri. Kinetoplastidler (tripanozoma-monodida otryadı), parazitomo-nadalar klasları, o`zgeshelikleri.

Jobası:

1. Qamshılılar (MASTIGOPHORA) tipi. Kinetoplastidler (Kinetoplastomonada) klassı

2. Parazitomonadalar (Parasitomonadida) klassı

Paydalang’an a’debiyatlar:

1. Dadaev S.D. Parazitologiya. (ma`ruzalar matni). T., 2002.

2. Mavlonov O., Xurramov Sh., Norboev Z. O’mirtqasizlar zoologiyasi. (darslik). T., 2002.

3. Qulmamatov A. Parazit wmirtqasiz hayvonlar. (O’quv qwllanma). «O’qituvchi». T., 1988.

QAMShILILAR (MASTIGOPHORA) TİPİ
Qamshılılar tipine denesinin` adın`g`ı bo`limi aqırında 1,2,3,4,8 ha`m onnanda ko`birek qamshıları menen ha`reket qılatug`ın a`piwayılar kiredi. Qamshılar tu`rli xızmetti atqaratug`ın tsentrosomadan kelip shıqqan bazal deneshesinen baslanadı. Bir jag`daylarda bazal denesi qamshı tiykarı menen baylanıslı bolıp yadrog`a jaqın ornalasıp yadronın` bo`liniwin iretlestiretug`ın tsentrosoma xızmetinde atqaradı.

Gey waqıtları bazal denesheleri tek qamshı menen baylanıslı bolıp og`an blefaroplast delinip yamasa tamır jipsheli-rizoplast tu`rinde boladı. Geyde bazal deneshesi mitoxondriyalıq ta`biyatlı kinetoplast jipsheleri menen baylanısadı. Olarda DNK bolg`anlıqtan yadro boyawları menen jaqsı boyaladı.

Qamshılılardın` denesi pellikula menen jabılıp denesin o`zgertip turıwı mu`mkin. Awqatlanıwları autotroflıq, geterotroflıq yamasa saprofitlik bolıwları mu`mkin. Geterotroflıq awqatlang`anda qamshı tiykarında awqat qabıllawshı jumsaq jabısqaq tesik yamasa awız-tsitostom bolıp, bul geyde ayrıqsha teren`lesip tamaqqa aylanadı. Parazitizmde suyıq awqattı barlıq denesi u`sti menende alıwı mu`mkin. As pisiriw vakuollarında o`tedi, qa`niygelesken paroshitsa joq, biraq pispegen zatlar denenin` qa`legen jerlerinen shıg`arılıp taslanadı.

Qısqarıwshı vakuolları bolag`oysa birew yamasa siyrek ekew boladı. Qamshılılar uzınına bo`linip, siyrek burtikleniw yamasa shizogoniya jolı menen ko`beyedi. Ayrım wa`killerinde jınıslı qubılıs bayqaladı.

Haywan ha`m adamlarda 2 klastın` –Kinetoplastomanada ha`m parazitomonada wa`killeri parazitlik qılıwları mu`mkin. Bul tipke 8 mın`nan artıq tu`rler kiredi.

Kinetoplastidler (Kinetoplastomonada) klassı
Ko`pshiligi tu`ssiz 1-2 (4) qamshıları mitoxondriyalıq ta`biyattan kelip shıqqan DNK sı ko`p kinetoplast penen baylanısqan qamshılı haywanlar. Bul klass 2 otryadtı: (Trypanosomamonadida ha`m Bodomonadida) nı o`z ishine aladı (T.congolense, T.brucei brucei, T.vivax, T.cruzi, T. brucei ha`m t.b.).

Trypanosomamonadida bir Trypanosomidae tuwısın, Trypanosoma rodın o`z ishine aladı.

Bul klaslardın` ko`pshilik wa`killeri erkin jasaydı ha`m ko`pshilik burıng`ı a`debiyatlarda o`simlik ta`rizli qamshılılar - (Phytomastigina) ha`m haywan qamshılılar (Zoomastigina) dep ekige bo`lip kelgen edi.

Parazitlik tirishilik etiwshileri haywan ta`rizli qamshılılarg`a kiredi. Kinetoplastidalarg`a kiretug`ınlardın` ayrım tu`rleri erkin jasawshılar. Ko`pshilik tu`rleri parazitlik qılıp jasawg`a iykemlesken qamshılılar.

3-su`wret. Tripanosomalardın` du`zilisi.

Bul tripanosomamonadida otryadının` tripanosoma rodına kiriwshi tu`rleri adam ha`m omırtqalı haywanlar qanında, arqa miy suyıqlıg`ında parazitlik qılıp awır keselliklerge alıp keledi.

Triposomalardın` jalpaq denesi u`lkenligi 15-40 mkm ge deyin boladı. Denenin` aldın`g`ı bo`liminde jaylasqan bir qamshısı denesinin` qaptalınan artqa qarap ketip, qamshı juqa tolqınlanıwshı perde ja`rdeminde ektoplazmag`a jabısqan boladı. Bularda bazal denesheli kinetoplast endoplazmada qamshının` tiykarında ornalasqan jag`dayda ko`rinedi. (3-su`wret).

O`zbekstan Respublikası Amudarya ha`m Sırdarya basseyni karp tuwıslas balıqlarının` qanında Typanosoma carassii anıqlandı (Allamuratov, 1974). Denesi uzın qısılg`an jılan ta`rizli ha`m dene aqırı jin`ishkergen ushlı, jelpiwshi perdesi jaqsı rawajlang`an. Geyde denesi ortada jin`ishkergen. Ortada yamasa aldında ornalasqan sopaq yadronın` ken`ligi dene enine ten`. Qamshının` bos bo`limi dene yarım uzınlıg`ınan u`lken, geyde kishi. Kinetoplast denenin` artqı aqırınan uzaq emes jerde boladı. Tsitoplazması ashıq ko`kten qoyıw sıya tu`ske iye, gomogenli mayda-yamasa u`lken da`nesheli bolıp keledi. Geyde da`nesheleri ha`m u`lken emes vakuolları tek denenin` artqı bo`liminde boladı. Kinetoplastan denenin` artqı aqırına deyin aralıg`ı 1-4 mkm. Dene
A-Tripomastigotalıq formadag`ı T.congolense-nin` du`zilis sxeması, B-epimastigotalıq formadag`ı- T.brucei brucei du`zilis sxeması, (Vikkerman boyınsha).1-qamshı, 2-yadro, 3-goldji apparatı, 4-gidir budır endoretikulum, 5-paraksimalıq tartılıw, 6-aksonema, 7-kamshı qaltası, 8-kinetosoma, 9-kinetoplast, 10-tegis retikulyum, 11-mitoxondriya, 12-mikronayshalar, 13-jelpiwshi membrana.
uzınlıg`ı 27-60, onın` eni 1,4-6, jelpiwshi perdesinin` eni 0,8-2,2, qamshının` bos bo`limi 7-22, kinetoplastan dene aqırına deyingi aralıq 0,2-2,2, yadrodan kinetoplastqa deyingi aralıq 11,5-19,8, yadrodan aldın`g`ı aqırına deyingi 8-19,6, yadro uzınlıg`ı 2,2-4,7 mkm.

Trinasomalardın` basqa ayrım tu`rleri birqansha jaqsı ilimde u`yrenilgen:

1. Afrika uyqı keselliginin` qozdırıwshısı (Trypanosoma gambiense).

2. Shagas keselliginin` qozdırıwshısı Trypanosoma cruzi

3. Uyqı keselliginin` qozdırıwshısı Trypanosoma rhodesiense ha`m basqalar.

Trypanosoma gambiense Afrikada tarqalg`an bolıp awır-uyqı keselligi dep atalg`an keselliktin` qozdırıwshısı bolıp esaplanadı.

XX-a`sirdin` birinshi yarımında bir millionnan aslam adamlar bul kesellikten o`lip ketken. Kesellik aldında dene ıssılıg`ının` ko`teriliwi menen baslanıp son`ıraq a`ste oraylıq nerv sistemasının` qattı za`lelleniwi bayqaladı. Awırıwda adam uyıqlap qalıw ha`m, kerisinshe, uyıqlay almay qalıwshılıq bayqaladı. Keselliktin` aldı alınıp o`z waqtında emlenbese o`limge alıp keliwi so`zsiz. Parazitler awırıwlardın` qanına, limfatikalıq bezlerine son`ıraq arqa miy suyıqlıg`ına o`tip alıwı mu`mkin. Bul Afrika uyqı keselliginin` ta`biyi ortalıg`ı antiloplar bolıp esaplanadı, al tarqatıwshısı Se-se peshshesi (Glossina palpalis) boladı. Kesellik qozdırıwshısı tek sol qan sorıwshı peshsheleri tarqalg`an ortalıqta ushıraydı. Se-se peshshesi adamnın` qanın sorıg`anda keselliktin` qozdırıwshısın o`zine juqtıradı. Bul peshsheler isheginde parazitler uzınına bo`linip jınıssız ko`beyedi. Bulardan basqa Latın Amerikası ma`mleketlerinde qa`wipli shagas keselliginin` qozdırıwshısı Trypanosoma cruzi ken` tarqalg`anlıg`ı belgili. Morfologiyalıq jaqtan bul Afrika uyqı keselligi qozdırıwshısı menen bir-birinen ayrılmaydı. Biraq (Trypanosoma cruzi ) tarqalıwı, jasaw jayına qarap, sekili ha`r tu`rli boladı.

Kletkanın` ishinde parazitlik qılg`an tripanosoma qamshısız bolıp tezlik penen ko`beyip, jalg`an tsistalar payda qıladı.

Bul parazitlerdi jasalma o`sirgende qamshılı formalardı payda qıladı. Shagas keselliginin` tarqatıwshısı qan sorıytug`ın -Triatema infestans qandalası bolıp esaplanadı.Tripanosomalar qandalanın` artqı isheginde bolıp 5-15 ku`nde er jetedi. Kesel qozdırıwshısın o`zine juqtırg`an qandala barlıq o`miri dawamında qandalada tirishilik etip tripanosomalardı 2 jıldan ko`birek o`zinde saqlaydı ha`m adam ushın qa`wipli bolıp esaplanadı. A`dette parazitler adamg`a teri ha`m silekeyli qatlamlarının` ha`r qıylı jarıqları arqalı o`tedi.

Bul triatom qandalaları adamg`a tiykarınan keshte uyıqlap atırg`anda yamasa dem alg`anda topılıp erin, ko`z, ha`m murınnın` silekeyli bo`limlerinen qan sorıp awqatlanadı. Qandala awqatlang`an jerden ko`pshilik tripanosomalar ju`da` a`stelik penen adamg`a o`tedi. Olar teri ha`m silekeyli perdelerdin` kletkalarında bir-eki ha`pte jasap, ko`beyedi, son` parazitlik qılatug`ın kletkalardan shıg`ıp, qan tamırlarına tu`sedi ha`m barlıq organizm organlarına o`tedi, sonnan baslap adamnın` dene ıssılıg`ı ko`terilip parazitler ju`rek, nerv, as pisiriw, ha`m retikulo-endotelial organlardın` kletkalarına tarqalıp sol jerde jasap qaladı. Bul keselliktin` belgilerine dene ıssılıg`ının` ko`teriliwi, bawır ha`m talaqtın` isiwi ishek xızmetinin` buzılıwı boladı. Keyinirek olarg`a meningo-ensefalit ha`m miokard qosılıwı mu`mkin. Shagas keselligi bes jasqa deyingi balalarda ju`da` awır o`tip, ballardı o`limge deyin aparadı. Mag`lıwmatlarg`a qarag`anda awırıwlar 14% ke deyin bul kesellikten nabıt boladı. Kesellik qozdırıwshısı anadan balag`a ana su`ti yamasa, qan quyıw arqalı jug`adı. Bunday chagas keselligi ko`binese quslarda da ko`p tarqalg`an. Sanitariyalıq jag`dayları to`men patas xojalıqlarda triatom qandalalarının` lichinkaları ko`plep payda boladı. Bunday tripanosomalardın` ha`rqıylı tu`rleri u`y haywanlarında parazitlik etip, awır keselliklerge alıp keledi. Oraylıq Aziya ma`mleketlerinde qaramallarda parazitlik etetug`ın Trypanosoma brusei nagana keselligin boldıradı .

Qazaxstan, Turkmenistan, O`zbekstanda ha`m Ural regionları sho`llerinde tu`yeler, atlar, ha`m esheklerde Trypanosoma ebansi «suw awırıwı» keselligin payda etedi. Bul keselliktin` de tarqatıwshısı sonalar boladı. Sonday-aq Trypanosoma equiperdum atlarda parazitlik etip, suw ag`ıw keselligin payda etedi. Bul kesellik bir haywanlardan ekinshisine jınısıy qatnas jasag`anda o`tedi.

Tripanosomalardın` ayırım tu`rleri o`simlik toqımalarında da parazitlik qıladı. Ma`selen: Leptomonas (Leptomonas davidi) Qubla Amerikada ko`plep ushırasıp ag`ash japıraq toqımalarında parazitlik etip, japıraqtın` sarg`ayıp quwrap qalıwına alıp keledi.

Qamshılılardın` Bodomonidida otryadı, bir Bodonidae tuwısın o`z ishine alıp Cryptobia rodı wa`killeride O`zbekstanda balıqlarda ushırasıp ko`p zıyan qılmaqta.

O`zbekstannın` tu`slik ta`repinde Surxandarya basseyni sazan balıg`ı qanında Cryptobia cyprim anıqlandı (B.Allamuratov, 1974).

Denesi oraq ta`rizli aldın`g`ı ta`repi ken`eygen ha`m artqı ta`repine qarap qısılg`an uzın qamshısı aldın`g`ı aqırına jaqın jatqan u`lken kinetoplast qasınan baslanadı. Artqı qamshısı arqa dun`ki ta`repinen o`tedi. Yadrosı aldın`g`ı du`mpek ta`repinde, geyde artqı aqırında ornalasqan. Kinetoplast jaqsı boyaladı. Dene uzınlıg`ı 10-30, onın` eni 3,5-9, aldın`g`ı qamshısı uzınlıg`ı 8,3-16,5, artqısı 6-16,7, yadro uzınlıg`ı 3,2-6,2, kinetoplast uzınlıg`ı 5-8,3 mkm.




Leyshmaniya (Leishmania) rodının` wa`killeri tripanosomalarg`a uqsas, biraq olar adamnın` qanında emes, al olar terisi ha`m ishki organlarında kletka ishinde parazitlik etip, qamshısı jog`alg`an ha`reketsiz boladı.

Bular sopaq ta`rizli u`lkenligi 3-7 mkm bolıp denesinde bir yadrosı ha`m kinetoplastı boladı. Bul leyshmaniyalardın` eki tu`ri adamda parazitlik qıladı. Tropikalıq leyshmaniya (Leishmania tropica) adamnın` bet, qol ha`m ayaqlar terisinde parazitlik qıladı. (4-su`wret).

4-su`wret. Leishmania tropicanın` l tirishilik tsiklı.

Leyshmaniya (Leishmania tropica) adamda teri leyshmanioz keselligin payda etedi. Bul parazit 1882 jılı O`zbekstanda dunya ju`zi boyınsha birinshi bolıp orıs shıpakeri ha`m ilimpazı P.F.Borovskiy ta`repinen anıqlang`anı ma`lim.

1903 jılı İzrailda frantsuz alımı Nikol Vistsera Xindistanda angliya ilimpazı Leyshman ha`m Donovan kala-azar keselligi menen awırg`an nawqastın` talag`ınan usı keselliktin` qozdırıwshı mikrobın taptı. 1908 jılı leyshmanioz keselliginin` qozdırıwshısın anıqla-dı.

1927-1929 jılları Tashkent qalasında N.İ.Xodukin ha`m M.S.Sofievler vistseral leyshmanioz keselliginin` tiykarg`ı juqtırıwshısı qang`ımay iytler ekenin ilimiy da`lillep berdi.

Leyshmaniozlar adam ha`m haywanlarda ushırasatug`ın transmissiv kesellik bolıp, olardı leyshmaniozlar payda etedi ha`m su`yir shıbınlar tarqatadı. Leyshmaniozlardın` eki tu`ri 1) vistseral leyshmanioz ha`m 2) teri leyshmaniozı bar.

Leyshmanioz rawajlanıw waqtında eki stadiyanı o`tkeredi. Leyshmaniyanın` qamshısı joq forması uzınlıg`ı 2-6 mkm g`a ten`, ko`rinisi do`n`gelek, sopaq ta`rizli boladı, onın` yadrosıda do`n`gelek bolıp tsitoplazmanın` 1/3 bo`limin quraydı, onın` qaptalında qısqa tayaqsha ta`rizli kinetoplast jaylasadı. Ol ha`reketsiz boladı, a`piwayı jol menen ko`beyedi.

Leyshmaniyanın` qamshılı forması ha`reketli bolıp, qamshısı 15-20 mkm uzınlıg`ına iye. Dene forması uzınshaq bolıp, uzınlıg`ı 10-20 mkm g`a ten`. Bo`linip ko`beyedi.

Rawajlanıw tsiklları. Leyshmaniya adam ha`m ayırım haywanlardın` organizminde parazitlik etip, tiykarınan olardın` terisi ha`m qan suyıqlıg`ında o`mir su`redi. Su`yir shıbınlar nawqas adam yamasa haywannın` qanın sorıp o`zine leyshmaniyalardı juqtıradı. Su`yir shıbınnın` denesine o`tken qamshısı joq leyshmaniyalar ha`reketshen` quyrıqlı formasına o`tedi, olar ko`beye baslaydı ha`m 6-8 ku`n o`tip su`yir shıbınnın` alqımına jıynaladı. Bunday su`yir shıbınlar adamdı shag`ıp, o`zinin` alqımındag`ı qamshılı leyshmaniyalardı terige, son` qan arqalı organlarg`a o`tkeriwge sebepshi boladı. Adam organizminde olar ja`ne quyrıqsız leyshmaniyalardı ju`zege keltiredi-L.donovani (5-su`wret).

İnvaziya tiykarları-leyshmanioz benen nawqaslang`an qan`g`ımay iytler, porsıqlar, qasqırlar, tu`lkiler ha`m t.b. kemiriwshi haywanlar (tıshqanlar ha`m t.b) esaplanadı. Leyshmanioz keselligin su`yir shıbınlar flebotomuslar tarqatadı, olar hawa ıssılıg`ı 6-18 gradus a`tirapındag`ı jaylarda jasaydı.

5-su`wret. Leishmania donovani. A-qamshılılardın` adamda rawajlanıwı, (Polyanskiy kitabınan). 1-erkin amastigotalar, 2-xojayın kletkasındag`ı amastigotalar, B-aralıq juqtırıwshıdag`ı (Phlebotomus) qamshılılardın` rawajlanıwı (Polyanskiy kitabınan). 1-4-moskit isheginde amastigottın` promastigotqa aylanıwı, 5-9-invaziyalıq promostigottın` rawajlanıwı.

Teri leyshmaniozı keselliginde kesellik tiykarları awırıw adamlar (antroponoz forma) esaplanadı. Leyshmaniyalardı u`lken balpaq (peschanka) tıshqanlar, qızıl quyrıqlı tıshqanlar o`zlerinin` organizmlerinde saqlap ju`redi. Zoonoz teri leyshmaniozı Turkmenstan ha`m O`zbekstan respublikası territoriyasında ushırasadı.

Teri leyshmaniozı keselliginin` eki tipi bar.

1. Birden nekrozlanıwshı, awıllıq tipi, yag`nıy zoonoz leyshmaniozdın` inkubatsion da`wiri 2-4 ha`ptege ten`. A`dette inkubatsion da`wir o`tkennen son` teride bir, eki- u`sh yamasa bir neshshe onlag`an du`mpekler payda boladı. Olar qaptaldag`ı toqımalar menen anıq shegaralar menen ajıralıp turmaydı, bos konsistentsiyag`a iye, ko`gimtir -qızg`ısh ren`li boladı, olar a`tirapına qaray jayılıp ulkeyip, bir-biri menen qosılıp u`lken infiltralardı payda etedi. İsikler tiykarınan denenin` ashıq jerlerinde ornalasadı.

Keselliktin` bul formasında kesellik bir qansha a`ste aqırınlıq penen (3-6 ay dawamında) geyde abortiv (1-2 ay ishinde) ta`rizde o`tedi. İnfiltrativ isikler payda bolg`annan son` 2-4 ha`pte o`tip, geyde onnanda ko`birek waqıt o`tip teride jaralar ju`zege keledi. Ko`rinisi boyınsha kraterge uqsap ketetug`ın shuqır jara payda boladı,onın` shetleri tegis emes, tu`bi shuqır, nekrotik zatlar menen qaplanıp turadı. Nawqas, adamlar a`dette bul jaralardın` tez jazılıp ketpeytug`ınına, awırmaytug`ınına nalıydı. Teridegi jaralar a`tirapında qızarıp turg`an jiyek payda boladı, geybir jaralardın` shetlerinde ornalasqan, ko`binese awırıw sezdiriwshi infiltrat ju`zege keledi. Bul protsess tırtıq payda etip tamam boladı. Jarada tırtıqlanıw onın` orayınan baslanadı, jaranın` tu`bi a`ste aqırın granulyatsiyalar menen tolısıp barıp, da`nesheli tu`ske (balıq uwıldırıg`ına usag`an) kiredi. Tırtıqlanıw protsessi bir neshshe ha`pteden bir neshshe ayg`a (6-8 ay) shekem sozılıwı mu`mkin. Zoonoz teri leyshmaniozı keselliginin` prognozı a`dette jaqsı esaplanıp, adamnın` sawalıp ketiwi menen tamamlanadı.

2. Teri leyshmaniozı keselliginin` qalalıq tipi, kesh jaralanıwshı, xronikalıq, antroponoz tu`ri, birqansha uzag`ıraq, ortasha bir jıl dawam etetug`ın inkubatsion da`wirge iye, sol ushında onı bir jıllıq jara depte ataydı.

Kesellikti su`yir shıbınlar tarqatadı, biraq invaziya oshag`ı leyshmanioz benen awırg`an adam esaplanadı. A`dette bul kesellik endemik rayonlarg`a barıp, kesellikti o`zine juqtırıp alg`an adamlarda tabıladı. Teri leyshmaniozının` qalalıq tipi birqansha a`ste aqırınlıq penen o`tedi, jaralar terinin` ashıq jerlerinde (bet, qol ha`m t.b) jaylasadı. Jeke seziwler onsha bolmaydı. Ol jıldın` ha`rqanday ma`wsiminde de ushırasıwı mu`mkin.

En` da`slep adamnın` su`yir shıbın shaqqan jerlerinde kishkene du`mpeshikler-bo`rtikler payda boladı. Ol qattı konsistentsiyag`a iye. Son` bir neshshe aylar o`tip du`mpeshikler ulkeyip g`oza ko`lemine jetedi, tu`yinge aylanadı. Du`mpeshiklerde infiltratlar bir-birine qosılıp, olardın` ortası jaralanadı. Jaranın` u`sti qalın` ha`m u`lken qatıwashlar menen qaplanadı. Jaranın` shetleri tegis emes, biraq tutas jaylasadı, jara festonsıman, tu`bi da`nesheli boladı. Jara a`tirapındag`ı infiltrat onı teri u`stinen ko`terin`kirep turadı. Jara waqıt o`tip, granulyatsion toqıma menen tolıp, tırtıq payda etip pitedi.

Teri leyshmaniozının` qalalıq tipinde infiltrat kem ushırasadı.

Teri leyshmaniozının` usı eki tipinde de leyshmaniyag`a qarsı bir o`mirlik immunitet payda boladı. Keseldin` bawırı ha`m tamag`ı isip, kemqanlıq, leykopeniya bayqalıp, awırıw azıp ketedi.

Bulardıda iyskeptabarlar juqtıradı. Eger awırıw emlenbese talag`ı isip adamdı o`limge deyin aparadı. Qala-azar keselinin` qozdırıwshısı Qubla, Arqa Aziya, İtaliya ha`m Turkmenistannın` ayırım jag`daylarında ushırasadı. Birinshilerden bolıp N.İ. Xodikun vistseral leyshmaniozdın` endemik shınjırında iyt-flebotomus-adam barlıg`ın da`liyllep berdi. Sonday-aq Yu.N. Pavlovskiy adamlar ha`m haywanlar ortasında qatnaslar ja`rdeminde aylanıp ju`retug`ın bul keselliklerdin` ta`biyi ortalıg`ın-transmissiv keselliklerdin` orayı dep ataydı.

Bul eki leyshmaniozlar menen ko`birek jas balalar awıradı. Bul kesellikler menen awırg`annan keyin turaqlı immunitet payda boladı. Sonlıqtan ha`r bir adam leyshmanioz benen bir ma`rte kesellenedi. Kesellikke diagnoz ushın su`yek kemigin mikroskop astında qarap kletkalarda leyshmaniozlardın` bar yamasa joqlıg`ı tekserilip belgilenedi.

Teri leyshmaniozı keselligine diagnoz qoyıw onın` klinikalıq ko`rinislerine, laboratoriyada kesellik qozg`atıwshısın tabıw tiykarında alıp barıladı. A`lbette epidemiologiyalıq izertlewlerde u`lken a`hmiyetke iye.

Teri leyshmaniozı keselligin emlew teri ha`m venerik kesellikler dispanserleri menen kabinetlerinde alıp barıladı. Emlew waqtında monomitsin ha`m kanamitsin antibiotiklerinen, jarag`a jag`ıw ushın sintomitsin ha`m streptotsid maylarınan paydalanıw mu`mkin.

Keselliktin` aldın alıwda endemik zonalarda kemiriwshi haywanlardı ha`m su`yir shıbınlardı joq etiw ilajların iske asırılıwı tiyis. Dezinfektsiya metodınan ken` paydalanıladı.

Adamlarda jasalma immunitet payda etiw ushın kesellik qozdırıwshısının` kulturasınan 0,1-0,2 ml jiberiledi.

Bulardan basqa Bodomonadida otryadının` Sostia rodına kiretug`ın parazitlerde O`zbekstan balıqlarınan tabıldı.

Aral basseyninde dushshı suw balıqlarının` sag`ag`ınan ha`m terisinen- Costia necatrix anıqlandı (Allamuratov, 1974, 1995).

Bul parazit birqansha u`lken uzınlıg`ı 5-20 mkm ha`m eni 2,5-10 mkm. Erkin jasawshı forması sopaq, al xojeyinge jabısqanı bir qansha sına ta`rizli bolıp keledi. Tsitoplazmada vakuolg`a jaqın ornalasqan kishkene domalaq yadrosı ko`rinedi.

Qarın ta`repinde uzınına oyılg`an qarıqsha awız tesigine barıp onın` qasınan ten` emes 2 yamasa 4 qamshıları artqa qayrılg`an bolıp, onın` ekewi uzın-erkin, eger bolsa ekewi balıq terisinde jatadı. Eger kostiya xojayınnan ayrılsa jaman ju`zedi, xojayındı tappasa 30 minut, 1 saattan keyin tsistag`a aylanıp keyin qolaysız jag`dayda o`ledi. Kostiya uzınına bo`linip ko`beyedi ha`m epiteliallıq kletkaları menen awqatlanadı. Salqın tu`siwine ha`m basqa qolaysız jag`daylarg`a baylanıslı turaqlı tsista du`zip diametri 7-10 mkm. Balıqlardın` terisinde ha`m sag`ag`ında awır kostioz keselligin payda etip bular jas balıqlarg`a ju`da` qa`wipli (Bauer ha`m t.b, 1981) bolıp esaplanadı.